موسیقی در قاره آسیا

آسیا آبستن انواع قدیمی‌ترین فرهنگ‌ها در جهان است. موسیقی فولکلور در آسیا، ریشه طولانی به قدمت تاریخ بشریت دارد. این قاره سرزمین سازها و آیین‌های موسیقی باستانی، قومی و سنتی است. موسیقی آسیا را می‌توان به چندین منطقه تقسیم کرد: خاورمیانه، آسیای‌ مرکزی، شمال آسیا، جنوب و جنوب‌شرق آسیا و شرق آسیا.

موسیقی خاورمیانه

ملل مختلف منطقه‌ی خاورمیانه از منظر طبقه‌بندی موسیقایی عبارتند از: کشورهای عرب‌زبان، موسیقی اقوام متنوع ایرانی، یهودی و دیاسپورا (موسیقی اقوام دور از وطن)، ارمنی، کردی، موسیقی آذری، قبرس و ترکیه، موسیقی سنتی آشوری، موسیقی آیینی قبطی در مصر و همچنین سایر ژانرهای موسیقی که برخی از تاثیرگذارترین آنان را نام بردیم.

در سرتاسر منطقه، مذهب، عامل مشترکی در اتحاد مردم، غیر از از زبان‌ها، فرهنگ‌ها و ملل مختلف بوده است. غلبه اسلام باعث شد تا از قرن هفتم به بعد نفوذ عربی و موسیقی آن به سرعت در منطقه گسترش یابد. مبنای موسیقی عربی به شدت ملودیک و بر اساس مقامات (آواز/مقام) است. اعراب اولیه، متون و آثار موسیقی یونانی را ترجمه و توسعه دادند و بر تئوری موسیقی (موسیقی یونان باستان) تسلط یافتند. آنچنان که این تئوری موسیقی در حقیقت پایه و اساس موسیقی کلاسیک غرب است، سیستم مدال با تأثیر از غرب به موسیقی عامیانه، مذهبی و حتی عامه‌پسند تبدیل شده است. برخلاف تئوری موسیقی‌ غربی، موسیقی عربی و همچنین ایرانی، شامل ربع پرده‌هایی در اجرای نت‌ها است که اغلب از طریق استفاده از سازهای‌زهی مانند عود یا صدای انسان است صورت می‌گیرد. ویژگی‌های متمایز دیگر موسیقی خاورمیانه (در پاره‌ای کشورهای شمال آفریقا) “شامل ساختارهای ریتمیک بسیار پیچیده، لحنِ صوتی نا‌آشنا برای غربی‌ها و بافت مونوفونیک است به این معنا که موسیقی سنتی خاورمیانه، از آکورد یا هارمونی به معنای غربی استفاده نمی‌کند. (پاپه،2005)

در اکثر مواقع، اجرای یک رپرتوار کامل موسیقی سنتی خاورمیانه‌ای می‌تواند از یک تا سه ساعت طول بکشد و به اوج‌های مورد انتظار و بسیار مورد‌پسند و تشویق یا همان حالت “طرب” برسد .

خاستگاه بسیاری از سازهای جهان در منطقه خاورمیانه است. محبوب‌ترین این سازها عود (در ایران کهن به نام بربط و در تاریخ غرب به نام لوط) است، سازی گلابی شکل که در فرم باستانیِ خود، دارای چهار سیم بود، اگرچه سازهای فعلی گاها تا شش سیم دارند که معمولا به صورت دوبل بسته می‌شوند. در افسانه‌های خاورمیانه آمده است که عود توسط لمک، ششمین نوه آدم اختراع شده است. این را فارابی بیان کرده است و بخشی از باورِ عراقی مربوط به این ساز است.

از نظر تاریخی، قدیمی‌ترین ثبت تصویریِ عود، به دوره “اوروک” در بین النهرین جنوبی، به بیش از 5000 سال پیش برمی‌گردد. این تصویر روی مهر استوانه‌ای است که در حال حاضر در موزه بریتانیا  نگهداری می‌شود و توسط دکتر دومینیک کولون باستان‌شناس عراق در مؤسسه بریتانیایی مطالعات عراق به دست آمده است. استفاده گسترده از عود منجر به تغییرات زیادی در ساز شد، برای نمونه عود گردن بلند ترکی که همچنان در ترکیه بسیار محبوب است. چنگ از دیگر سازهای رایج خاورمیانه است که بیشتر در موسیقی دربار برای افراد سلطنتی و ثروتمندان استفاده می‌شد و ریشه در مصر باستان و 3500 قبل از میلاد دارد. یکی دیگر از سازهای‌ زهی معروف خاورمیانه قانون است که توسط فارابی در زمان عباسیان ساخته شد (هیچ مدرک قطعی در این خصوص وجود ندارد و این گفتار صرفا داستان رایج است). در افسانه‌ها آمده فارابی در مجلسی قانون می‌نواخت و به تناوب مردم را می‌خنداند، در همان حال با تغییر مود آنها گریه می‌کردند یا به خواب می‌رفتند. قانون از سازهای زهیِ تشریح شده در کتیبه‌هایی که مربوط به دوره آشوری است، ایجاد شد و با یک تکه شاخ با تکنیک کندن نواخته می‌شود. موسیقی خاورمیانه از ویولن نیز استفاده می‌کند که ریشه اروپایی دارد. ویولن در قرن نوزدهم به این دلیل که قادر به تولید ربع پرده‌ها در موسیقی است در موسیقی خاورمیانه به کار گرفته شد. می‌توان گفت سازهای کوبه‌ای نقش بسیار مهمی در موسیقی خاورمیانه ایفا می‌کنند. ریتم‌های پیچیده خاورمیانه‌ای اغلب بر روی بسیاری از سازهای کوبه‌ای قابل اجرا است. موسیقی سنتی در خاورمیانه بسیار محبوب است و عموم مردم با آن آشنایی ابتدایی دارند.

موسیقی آسیای مرکزی و شرق آسیا

موسیقی آسیای مرکزی به اندازه بسیاری از فرهنگ‌ها و مردمانی که در این منطقه ساکن هستند، گسترده و منحصر‌به‌فرد است. انواع اصلی سازها عبارتند از انواع سازهای زهی دو یا سه سیم، کمانچه‌های ساخته شده از موی‌اسب، فلوت‌ها عمدتاً دارای انتهای باز و یا دمیدنی از پهلو، و انواع سازهای کوبه‌ای.

منشاء استفاده از موی دم اسب در سازهای کمان‌دار در این خطه، از عشایری سرچشمه می‌گیرد که عمدتاً از اسب برای آمد و شد و در روزمرگی استفاده می‌کردند. امروزه در مغولستان سازهایی مانند مورین‌‎خور یا کمانچه سر اسب باقی مانده است که به خوبی ارتباط و درهم تنیدگیِ اسب با فرهنگ موسیقایی منطقه را نشان می‌دهد. در نواحی گوبی در مغولستان مرکزی و در میان مغول‌های شرقی، کاسه‌های سازها که در حکم تشدید کننده هستند می‌توانند استوانه‌ای یا چند‌ضلعی باشد و از چوب یا فلز ساخته شوند. صورتِ کاسه با پوست گوسفند یا مار پوشیده شده و شکم یا پشت آن باز است. سیم‌ها گاها با متد باستانی و از جنس روده‌ای و گاها فلزی هستند. نواختِ این سیم‌ها از طریقِ یک کمان از موی دم اسب انجام می‌گیرد. کمان، زیر دست، با مچ دست و بسیار آرام و رها نگه داشته می‌شود. انگشت اشاره روی چوب قرار می‌گیرد و موهای کمان از بین انگشت وسط و حلقه عبور می‌کنند تا هم کشش موها را تنظیم و هم هدایت کنند. برای به صدا درآوردن سیم ضخیم باید یک قسمت از موهای کمان را با انگشت حلقه کشید و برای به صدا درآوردن سیم نازک، قسمت دیگر را فشار داد. تارها با نوک انگشتان به آرامی در بالا لمس می‌شوند. برخی از آلات موسیقی باستانی از آسیای مرکزی تا اروپای جنوبی متداول هستند و تفاوت کمی در شکل و تکنیک نوازندگی دارند. دوتار نمونه خوبی از این سازها است. این کشیدگی در گستردگیِ فرهنگ ساز که در بیشتر موارد توسط راویان و سفرنامه نویسان،رواج پیدا کرد همچنین بر بخشی از سنت موسیقی در کشورهای اروپای جنوبی مانند بوسنی و برخی از کشورهای بالکان نیز تأثیر گذاشت. (بلوم،2001)

موسیقی جنوب آسیا

منطقه‌ی جنوب آسیا با مرکزیت هندوستان، و شامل کشورهای پیرامونی آن است که هند با آنها پیوندهای فرهنگی و تاریخی نزدیکی دارد. در حالی که اصطلاح جنوب آسیا به معنای واحدی است که بیش از همسایگی جغرافیایی در میان اجزای تشکیل دهنده آن وجود دارد، اما این به معنای یکنواختی قومی، فرهنگی، زبانی یا موسیقایی نیست. بنابراین، در این منطقه، تنوع موسیقایی و دسته‌بندی مبتنی بر طبقات، قومیت و مذهب صورت می‌گیرد.

منطقه‌ی جنوب، شامل کشورهایی می‌شود که هر کدام سنت‌های موسیقایی خاص خود را دارند. سبک‌های موسیقی جنوب آسیا منعکس‌کننده طیف متنوعی از آداب و رسوم محلی، زبان‌های منطقه‌ای و سنت‌های تاریخی هستند که شیوه‌های موسیقی را شکل داده‌اند که امروزه نیز دیده می‌شوند. در طول تاریخ، موسیقی‌دانان آسیای جنوبی از باورهای مذهبی و معنوی در ساخته‌های خود الگوبرداری کرده‌اند که در نتیجه آن سبک‌های موسیقی مانند قوالی (نوعی موسیقی مذهبی)، غزل و موسیقی کلاسیک هندوستانی ایجاد شده است. توسعه اشکال رسانه‌های جمعی در دهه های 1980 و 1990 به ایجاد نوع جدیدی از فرهنگ موسیقی در جنوب آسیا کمک کرد، زیرا ظهور سینما و تلویزیون منجر به محبوبیت ژانرهایی مانند بالیوود و لالیوود (صنعت سینمای پاکستان) شد. در نتیجه‌ی رسانه‌های اجتماعی و شبکه‌های جریانِ مدرن، سبک‌های موسیقی فولکلور و آیینی هنوز به طور گسترده مورد استقبال قرار می‌گیرند، و بسیاری از هنرمندان مدرن از سنت‌های کلاسیکی که تاریخ موسیقیِ آسیای جنوبی را تعریف می‌کنند الهام می‌گیرند. (منون،1972)

پایه‌های موسیقی کلاسیک آسیای جنوبی را می‌توان در اشکال ادبیات ودایی (بر اساس متون مقدس سانسکریت باستانی و متون مذهبی که برای هندوئیسم در هند حیاتی بودند) جستجو کرد. متون مقدس در ایجاد دسته‌های وسیع موسیقی کلاسیک در جنوب آسیا، موسیقی کلاسیک هندوستانی و موسیقی کلاسیک کارناتیک بسیار مهم بودند. (موسیقی کلاسیک هندوستانی معمولاً در مناطقی مانند شمال هند، افغانستان، بنگلادش و پاکستان شنیده می‌شود و شامل تأثیراتی از موسیقی مقامی باستانی ایرانی است). از سوی دیگر، موسیقی کلاسیک کارناتیک در مناطقی مانند جنوب هند و سریلانکا محبوبیت بیشتری دارد و شامل سرودهای مذهبی و معنوی باستانی است که از ادبیات ودایی الهام گرفته است. اشکال کارناتیکی موسیقی کلاسیک با تأثیرات موسیقی اسلامی و ایرانی پیوند تنگاتنگی دارد. همچنین بسیاری از انواع دیگر موسیقی کلاسیک وجود دارند که کمتر بر متون مقدس سانسکریت تمرکز دارند و در مناطقی مانند نپال، کشمیر، افغانستان و شمال شرقی هند برجسته هستند، برای مثال موسیقی صوفی و کلاسیک.

اشعار و ادبیات صوفیانه بر اساس اصول اسلامی، شکل‌هایی از موسیقی صوفیانه را به وجود آورد که هنوز در سراسر افغانستان، پاکستان و شمال هند برجسته است. از نظر تاریخی، برخی از انواع موسیقی صوفیانه مبتنی بر تمرین «سماء» بوده است که تلاوت موسیقی را نوعی شادی روحی و راهی برای نزدیک شدن به دین می‌داند. قوالی یکی از برجسته ترین اشکال موسیقی صوفیانه است و شامل اشعار غنی و آوازهای خوش آهنگ است که معمولاً به زبان‌هایی مانند فارسی، اردو، هندی و پنجابی اجرا می‌شود. در گذشته قوالی غالباً در مکانِ زیارتگاه‌ها اجرا می‌شد و خوانندگان و حضار به صورت دایره یا مستطیل می‌نشستند و شنوندگان با هدایایی مانند پول یا سایر هدایای آیینی به موسیقی پاسخ می‌دادند. (مانوئل،1992)

موسیقی کلاسیک جنوب آسیا به طور کلی بر دو اصل پایه استوار است: 1-راگا 2- تالا. (“راگا” به ساختار ملودیکی اطلاق می‌شود که توسط نوازندگان برای آهنگسازی و اجرای آهنگ استفاده می‌شود. این ملودی‌ها شامل نت‌ها، لحن‌ها و ریتم‌های خاصی است که توسط نوازنده برای نمایش احساسات از طریق ساخته‌های خود در کنار هم قرار می‌گیرد. “تالا” به متر موسیقی که در یک آهنگ استفاده می‌شود، یا ضربی که برای اندازه گیری زمان در موسیقی استفاده می‌شود، اشاره دارد). از لحاظ تاریخی، تالا اغلب از طریق حرکات فیزیکی مانند دست زدن یا زدن دست به طبل یا مستقیماً با استفاده از سازهای کوبه‌ای ایجاد می‌شد. که معادل آن در موسیقی آندولوسی “پالاس” نام دارد که نوعی دست زدن هنرمندانه است که یادگیری آن سالها زمان می‌برد.

موسیقی و ایمان در بسیاری از مذاهب برجسته در جنوب آسیا از جمله اسلام، هندوئیسم و بودیسم کاربردی قوی دارد. در بسیاری از فرهنگ‌های آسیای جنوبی، موسیقی به عنوان نیروی متحد‌کننده‌ای در نظر گرفته شده است که به حل تعارضات بین فرقه‌های مذهبی کمک کرده و راهی برای ترغیب به نماز و عبادت است. در اسلام و هندوئیسم، موسیقی مذهبی فقط به ژانرهایی مانند قوالی محدود نمی‌شود، بلکه شامل تولید صداهای بلند برای متحد کردن مردم در عبادت است، به عنوان مثال موسیقی در معبد هندو، یا اذان در مساجد. موسیقی مقدس در جنوب آسیا ارتباط نزدیکی با آیین‌های مذهبی دارد، زیرا معابد هندو و صومعه‌های بودایی اغلب به عنوان مکان‌هایی برای جمع‌آوری مردم برای خواندن سرودهای معنوی استفاده می‌شوند. به غیر از قوالی، بسیاری از اشکال دیگر موسیقی عبادی وجود دارد که در جنوب آسیا قابل توجه است. به عنوان مثال، هندوها “باجان” را به عنوان بخشی از مراسم مذهبی خود انجام می‌دهند، در حالی که در آیین سیک، “کِرتان” به عنوان تمرینی برای خواندن متون مذهبی استفاده می‌شود.

از آنجایی که کشورهای مختلف آسیای جنوبی زبان‌ها و ساختارهای اجتماعی خاص خود را دارند، سنت‌های فرهنگی، عمیقاً با شیوه های موسیقی در هم آمیخته شده‌اند. منشاء سبک‌های موسیقی متمایز از نظر فرهنگی به تمدن “دره‌‌ی سِند” برمی‌گردد (این منشا از طریق چندین چنگ و طبل کمانی شکل که در مهرهای استئاتیتی که از منطقه به دست آمده تایید شده است). در روستاهای شمال هند، راگاها سینه به سینه به نسل‌های بعد منتقل می‌شوند و اغلب مزامینی در رابطه با کشاورزی دارند و برای نشان دادن قدردانی از برداشت موفق استفاده می‌شوند.

موسیقی آسیای جنوب شرقی

موسیقی آسیای جنوب شرقی سنت‌ها و سبک های موسیقی متعددی را در بسیاری از کشورهای جنوب شرقی آسیا در بر‌می‌گیرد. این منطقه صدها گروه قومی را در خود جای می‌دهد که به زبان‌های زیادی در سراسرِ زیرمنطقه‌ی آسیا صحبت می‌کنند، در نتیجه‌ی این گروه‌های منطقه‌ای، هزاران سبک موسیقی وجود دارد. کشورهای جنوب شرقی آسیا در تلاش برای ساختن فرهنگ‌های ملی هستند اما هندوئیسم، بودیسم، اسلام و مسیحیت، هنوز هم جزء مذاهب مهم در آسیای جنوب شرقی هستند. در طول تاریخ تا زمان حاضر، موسیقی دستگاهی و آوازی، مسلط بر زندگی مذهبی آسیای جنوب شرقی بوده است. با اينكه مدرنیزاسیون، سنت‌های متمایز موسیقی منطقه‌ای را به خطر انداخته است، اکثر کشورهای منطقه سبک و ماهیت موسیقی منحصر به فرد خود را حفظ کرده‌اند. (مینر،2013)

اهداف بلند مدت

با بررسی لیست کشورهای آسیایی که به مرور در قالب سلسله مقالاتی اضافه خواهند شد می‌توانید اطلاعات بیشتری در مورد هر نوع موسیقی محلی در هر کشور آسیایی کسب کنید.

هدف از ایجاد این مجموعه دسترسی راحت‌تر علاقه‌مندانِ اتنوموزیکولوژی به داده‌های مورد نظرشان است، سعی شده بیشتر از گروه‌های قومی کمتر شناخته شده در این لیست گنجانده شود زیرا آنها سنت‌های بزرگ و غنی موسیقی محلی، و چیزی غیر از موسیقی رایج و عامه‌پسند کشور خود را در دل موسیقی خود حفظ کرده‌اند. لازم به ذکر است برخی از انواع سبک‌ها در این مجموعه محدود به یک کشور خاص نبوده و به صورت اشتراکی بین کشورهای حومه نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد و دسته‌بندی و محدودسازی آن صرفا به علت رواج بیشتر در آن کشور خاص بوده و مفهوم دیگری ندارد. به عنوان مثال آسیای شرقی و شمال آسیا پنج منطقه فرهنگی متمایز در جغرافیایی خود دارد: چینی، مغولی، تبتی، کره‌ای و ژاپنی که مدت‌هاست از طریق تجارت، تبادل دیپلماتیک و فرهنگی، جنگ و زیارت‌های مذهبی با یکدیگر تعامل داشته‌اند. در نتیجه در حوزه موسیقی، آلات موسیقی، سبک‌ها، مقیاس‌ها، حالت‌ها و ایده‌ها وام‌گیری و مبادله فراوانی صورت گرفته است.

در این نوشتار نیم نگاهی به کلیتِ موسیقی در آسیا داشتیم که با ورود به کشورهای زیرمجموعه‌ی آسیا و بررسی آنها به صورت یک به یک لذت درگیری با جزئیاتِ زیبایِ موسیقی این نواحی را تجربه خواهیم کرد.

منابع | موسیقی در قاره آسیا

• Miner, Allyn (2013). “A Tour of Music Cultures in South Asia: Classical and Devotional Music”
• Manuel, Peter (1992). “Popular Music and Media Culture in South Asia
• Menon, Narayana (October 1972). “Music of South Asia”
• Krishnaswami, S. (1971). “Musical Instruments of India”. Asian Music
• Pappé, I. The Modern Middle East, (London, 2005)
• Blum, Stephen (2001). “Central Asia”
• The Oxford Journals: Music and Letters