اردن که در تقاطع سه قاره واقع شده است کشوری با میراث فرهنگی غنی است و موسیقی و رقص نقش زیادی در آداب و رسوم و جشنهای سنتی آن دارد. از آهنگهای محلی بادیهنشین گرفته تا پاپ مدرن، الکترونیک و رقص سنتی. در مجموع برعکس برداشت سنتی اولیه که با شنیدن نام این کشور در ذهن تداعی میشود، طیف گستردهای از موسیقی برای تجربه در اردن وجود دارد. موسیقی محلی اردن را میتوان از موسیقی کشورهای همسایه آن مانند سوریه و عربستان سعودی با وجود نفوذ بادیهنشینی در آن، متمایز کرد. موسیقی اردن از این روی که از موسیقی بادیهنشینهای شبه جزیره عربستان برداشته شده، بستر جذابی است. بهطور کلی دو نوع موسیقی اردنی وجود دارد که هریک از بستر منحصربهفرد و آهنگهای متنوعی برخوردار هستند: آوازهای شادِ سرگرمکننده و آوازهای میهنپرستانه، که اصطلاح آشنای آن برای ما در حقیقت همان موسیقی بزم و رزم است.
موسیقی محلی بادیهنشین اردن
یکی از نمادینترین اشکال موسیقی سنتی در اردن، موسیقی محلی بادیه نشین است. این سبک موسیقی عمیقاً در فرهنگ بادیهنشین ریشه دارد و با استفاده از عود (یک ساز زهی گلابی شکل) و رابابا (یک ساز یک سیم) مشخص و جدا میشود. ترانههای عامیانه بادیهنشین اغلب داستانهایی از عشق، طبیعت و سبک زندگی عشایری را روایت میکنند.
موسیقی و رقص در اردن
رقص و موسیقی در اردن همچون سنت سهگانهی رقص و شعر و موسیقی (درام) در یونان باستان از هم جداییناپذیر است،رقصهای اردن با موسیقی و سازهای سنتی همراه است. این رقصها بسته به مناسبت ممکن است منعکسکننده شادی، شجاعت، اتحاد و سخاوت باشند.
اردن به تنهایی یک سنت غنی از رقص و کامل است. علاوه بر رقص سنتی، اردن صحنه رقص معاصر رو به رشدی نیز دارد. مرکز فرهنگی سلطنتی، مکانی محبوب برای اجرای رقصهای معاصر است که کارهای طراحانِ رقص محلی و بین المللی را به نمایش میگذارد. موسیقی و رقص سنتی اردن بخش مهمی از میراث فرهنگی این کشور است. چه به دنبال تجربهی لمس انرژی عروسی سنتی بادیهنشین باشید و چه لذت بردن از ظرافت اجرای رقص معاصر، قطعا اردن چیزی برای ارائه شما دارد. در ادامه به بررسی انواع رقص در این کشور میپردازیم زیرا در این کشور به علت تنوع بالای رقص و اهمیت آن، موسیقی فولکلور به یکی از زیرمجموعههای رقص بدل گردیده که در هنگام انجام آن نواخته میشود.
دابکه
دابکه یک رقص محلی سنتیِ شام است که در سوریه، لبنان، فلسطین و اردن رایج است. این یک رقص دایرهای و خطی است که معمولاً در مناسبتهای شادی مانند عروسی اجرا میشود. صف از راست به چپ تشکیل میشود و رهبر دابکه در مقابل میایستد و به طور متناوب رو به تماشاگران و دیگر رقصندگان قرار میگیرد.
دابکه، یکی از محبوبترین رقصهای سنتی اردن، توسط مردان یا زنان به طور جداگانه، اما با هم اجرا میشود. رقصندهها یک خط شانهبهشانه تشکیل میدهند، دستها را میگیرند یا بازوهای خود را روی شانههای دو رقصنده در دو طرف قرار میدهند. آنها به صورت گروهی به صورت دایرهای راه میروند و حرکاتی را انجام میدهند که با لگد و پا زدن مشخص میشود. سازهای بادی و کوبهای از جمله سازهایی هستند که رقص را همراهی میکنند. این در اصل رقص با هم بودن و بیان مثبت ناسیونالیسم است. محبوبترین نوع رقص اردن دابکه نام دارد. میتوان آن را فقط به صورت زنانه، مردانه یا در گروه ترکیبی رقصید. حرکات کلی رقص شامل ایستادن در یک دایره است که در آن رقصندگان یا دستان خود را میگیرند یا دست خود را روی شانههای همسایه خود میگذارند و به دنبال آن ضربات و لگدهای متوالی انجام میشود. اگرچه در بسیاری از مکانها اجرا میشود، اما اغلب در عروسیها دیده میشود.
اعتقاد بر این است که این کلمه از کلمه عربی شامی دابکا گرفته شده است که به معنای “کوبیدن پا” یا “صدا کردن” است. پرشهای ریتمیک این رقص ممکن است در آیینهای باروری کنعانیان باستانی که شامل کشاورزی میشد، سرچشمه گرفته باشد، جایی که برای دفع ارواح بد و محافظت از گیاهان جوان استفاده میشد. به گفته یوسف ابراهیم یازبک، مورخ لبنانی، دابکه ممکن است از رقصهای فنیقی که قدمت آن به هزاران سال قبل باز میگردد، نشات گرفته باشد. فرضیه دیگر این است که دابکه به عنوان روشی برای سختشدن سقفهای گلی آغاز شد. برای کمک به متراکم شدن مواد و جلوگیری از ایجاد شکاف، مردم دور هم جمع میشدند و روی سقف خانهها پا میزدند که نوازنده در پایین به حالت تشویق و انگیزه برای آنان مینواخت.
السامر
السامر یک تمرین رقص و آواز بادیه نشینان است که در سراسر کشور رایج است. این رقص بخشی از فولکلور اردن است و در مناسبتهای مختلف اجرا میشود، که بیشتر در مراسم عروسی به دلیل اشعار قابل توجه آن اجرا میشود. این رقص به دلیل اهمیت آن در سال 2018 در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو قرار گرفت.
تمرین السامر پیوندهای اجتماعی شرکت کنندگان را تقویت میکند. رقصندگان صف میکشند و شروع به کفزدن میکنند، سپس یکی دو نفر آواز میخوانند و یک نفر یا گروه پاسخ میدهند. این اجرا شامل نقشهایی است که برای افراد خاص تعیین شده است، مانند الحاشی: یکی از بستگان زن یکی از شرکتکنندگان که در مقابل خط السامر میرقصد. این مراسم همچنین شامل تشویق تند، هنگام خمشدن و بلندشدن با صدای خشخش است. این رقص معمولا برای یک شب انجام میشود اما میتواند برای مدت طولانیتری ادامه یابد.
میجانا
یکی دیگر از انواع رقص و موسیقی در اردن، میجانا، نوعی موسیقی و رقص است که مختص منطقه جبل الدروز در جنوب اردن است. میجانا توسط گروهی از مردان که سازهای سنتی مانند طبله (طبل کوچک) و میجویز (یک ساز بادی دو نی) را میخوانند و مینوازند، اجرا میشود. رقصی که میجانا را همراهی میکند توسط مردان اجرا میشود و با سرعت زیاد و حرکات پرانرژی آن مشخص میشود.
قناتارا
یکی دیگر از رقصهای سنتی که در اردن رایج است قناتارا است که یک رقص انفرادی است که معمولا توسط زنان اجرا میشود. رقص با ظرافت و روان بودن آن مشخص میشود، رقصنده در حالی که حجاب و روسری در دست دارد در یک دایره حرکت میکند. (بیکن، 2011)
صحنه موسیقی پاپ پر جنب و جوش
علاوه بر موسیقی سنتی، اردن صحنه موسیقی پاپ پر جنب و جوشی نیز دارد. موسیقی پاپ در اردن متاثر از سبکهای مختلفی از جمله موسیقی مصری، لبنانی و خلیجی است. بسیاری از خوانندگان محبوب اردنی نه تنها در اردن بلکه در جهان عرب و در سطح بینالمللی به موفقیت دست یافتهاند.
اردن امروز
اگر نگوییم همه، بیشتر جمعیت اردن هنوز موسیقی سنتی اردن را گوش میدهند و از آن لذت میبرند، که آشناترین آنها Al Selam Al Malaki Al Urduni (سرود ملی) است. با این حال، بسیاری فراموش کردهاند که موسیقی این کشور نتیجه تأثیرپذیری از جغرافیا و تاریخ آن است. به عنوان مثال، موسیقی محلی این کشور تحت تأثیر تمدنهای باستانی آشوریها، نبطیها، مصریها، ایرانیها، یونانیها، رومیها و بیزانسیها بوده است. بنابراین با توجه به رسانهها و فناوری امروزی، و همچنین پتانسیل تاثیرپذیر بودن این کشور، جای تعجب نیست که نفوذ غرب و شرق به موسیقی مدرن اردن مشهود باشد. گروههای راک و موسیقی الکترونیک و تکنو در بین جوانان اردن بسیار محبوب است (برای مثال، گروه راک شرقی Ethereal، معادل گروه Beatles در اردن است) و امروزه به قدری در خانوادهها شنیده میشوند که الکترونیک و سابژانرهای آن، به برترین سبک موسیقی در اردن تبدیل شدهاند.
آلات موسیقی
فلوت (نی معروف به شبابا) – میجویز – ارغول معروف به یرغول – عود – تابلا – رباب – المحبش – بگ پایپ – ریک – دف و سیمسیمیه (که ساز خاصی است و در شهر بندری عقبه و صحرای جنوبی یافت میشود) از جمله سازهای محلی و قومی اردن هستند. موسیقی اردن به دلیل غنا و طیف گستردهای از عناصر نهفته و ناشناخته در آن به تازگی مورد توجه اتنوموزیکولوژیستها گرفته است که محتوای آن را به یک شکل هنری شناخته شده و محبوب تبدیل میکند. موسیقی محلی اردن به دلیل نفوذ بادیهنشینی قابل توجهی که دارد از موسیقی همسایگان خود مانند سوریها و سعودیها متمایز است. به عنوان مثال قطعاتِ محبوب روستایی زجل، شامل شعر بداهه همراه با گروه رباب و نی است که تنها در اردن یافت میشود. در ادامه به بررسی چند ساز که از مهمترینها در موسیقی اردن هستند میپردازیم.
میجویز که در زبان عربی به معنای «دوگانه» است، یک ساز سنتی بادی چوبی دولوپ و تک نی خاورمیانهای است. این ساز از دو لوله کوچک بامبو با طول مشابه تشکیل شده که با نوک نیمانند به هم متصل شده است. در اردن، میجویز برای همراهی با رقص شکم یا دابکه استفاده میشود. بسیاری از آهنگهای فولکلور محبوب دارای میجویز هستند.
ارغول (یا یرغول) ساختاری شبیه به میجویز دارد و صداهای مشابهی تولید میکند. هر دوی آنها اجداد بگ پایپهای مشهور اسکاتلندی هستند، اما هنگام نواختن میجویز، گونههای نوازنده مانند کیسههایی عمل میکنند که هوا را حفظ میکنند. البته بعدها از پوست حیوانات به جای گونههای انسان برای حفظ هوا در این ساز استفاده شد.
بگپایپ یک ساز بادی چوبی با نیهای محصور شده است که به کیسهای متصل میشود که هوا را به طور مداوم نگه میدارد. در سراسر جهانِ انگلوفونها (ارگانولوژی مختص آنگلوساکسونها)، کولههای گِیتهیلند اسکاتلندی شناختهشدهترین نمونه هستند، اما بگپایپ برای هزاران سال در بخشهای عظیمی از اروپا، شمال آفریقا، غرب آسیا، منطقه خلیج فارس و بخشهای شمالی آسیای جنوبی نواخته شده است. بگپایپ در تمام موسیقی سنتی اردن و فولکلور استفاده میشود و همیشه در رویدادها و جشنهای ملی حضور دارد.
عود یکی از برجستهترین سازهای موسیقی عربی است که صداهای کامل و عمیق تولید میکند و به قطعات موسیقی، لحن سنتی میبخشد. عود یک ساز زهی گلابیشکل و گردنکوتاه است. عود عربی فرزند مستقیم بربط ایرانی است. اگرچه عود عربی یک ساز باستانی است و عمدتاً با موسیقی خاورمیانه مرتبط است، اما بسیاری از نوازندگان معاصر غربی (با وجود بسته بودن گارد موسیقی کلاسیک غربی درباره پذیرش سازبندی جدید در ارکستر کلاسیک) انتخاب کردهاند که صداهای آن را به کار ببرند. شنیدن عود عربی در آهنگهای راک، جاز و پاپ معاصر غربی بسیار رایج شده است.
طابلا (طابله) یک ممبرافون تکسر با بدنهای جامی شکل است که به عنوان نماد ملی موسیقی شِعبی مصر و همچنین در بخشهایی از غرب آسیا، شمال آفریقا، جنوب آسیا و شرق اروپا محسوب میشود. هنگام نشستن، طابله را میتوان با نگهداشتن آن زیر یک بازو یا با گذاشتن آن به پهلو روی دامن نواخت. برخی از طابلهها میتوانند دارای تسمههای شانهای باشند تا بتوان آنها را در حالت ایستاده یا رقص نواخت. هنگامی که به آرامی با نوک انگشتان و کف دست روی صفحه پوستین آن (گاها بافت مصنوعی نیز در صفحه استفاده میشود) بازی میشود، صدایی طنینانداز و با پایداری پایین ایجاد میکند. برای تغییر لحن، نوازندگان مشتهای خود را به داخل و خارج از انتهای بخش خروجی ساز که فضای باز دارد حرکت میدهند. برای ایجاد صدای خفه، نوازندگان کف دست خود را روی سطح طبل قرار میدهند.
رباب اصطلاحی است که به گروهی از سازهای زهی آرشهای همخانواده اطلاق میشود که از طریق راههای تجاری اسلامی در بیشتر شمال آفریقا، آسیای جنوب شرقی، خاورمیانه و بخشهایی از اروپا دیده میشوند. رباب یکی از اولین سازهای آرشهای شناخته شده است که قدمت آن به قرن هشتم باز میگردد. این ساز در طیف گستردهای از گروهها و ژانرهای موسیقی به کار گرفته میشود. رباب در میان بادیهنشینان اردنی مشهور است.
موسیقی سنتی اردن ریشههای بسیار قدیمی دارد. یکی از مشهورترین سبکهای موسیقی از جوامع روستایی میآید و به زجل معروف است. زجل بر اساس سبکی از شعر است که به لهجههای مختلف عربی خوانده میشود. قالب آن نیمهبداهه و نیمه از قبل آماده شده است. زجل در واقع سبکی است که در بسیاری از این منطقه از لبنان تا فلسطین و الجزایر مشترک است. وقتی صحبت از موسیقی سنتی اردن میشود، صدای چندین ساز مختلف شنیده میشود. برخی از سازها مانند رباب و عود در سراسر منطقه خاورمیانه استفاده میشود.(الینگهام، 1999)
اردنیها شیفته موسیقی فعلی اروپا، ایالات متحده و سایر مناطق خاورمیانه هستند. پس از تحقیق درباره موسیقی اردن در سرویسهای استریم موسیقی میتوان به عبارت “الهام گرفته از مناطق دیگر خاورمیانه” رسید. گاهی اوقات میتوان گفت که در موسیقی آنها کمی تغییرات مدرن و چند ساز مختلف غیربومی وجود دارد اما به طور کلی، این آهنگها در درجه اول از سبکهای موسیقی سنتی خاورمیانه و شمال آفریقا الهام گرفته شدهاند. بخش جالب موسیقی مدرن اردن این است که اردن چند گروه راک مستقل نیز دارد، اگرچه در این مورد دچار تردید هستم که آیا از منظر زیباشناسی، زبان عربی با این ژانر مطابقت دارد یا خیر!
بسیاری از خوانندگان اردنی به طور واضحی از ملودیهای غربی استفاده میکنند، آن را با موسیقی خاورمیانه ترکیب میکنند و نسل جدیدی از موسیقی را به ارمغان میآورند. اخیرا صحنههای موسیقی الکترونیک اردن به سرعت در بین جوانان این کشور در حال افزایش است و سبکهای تکنو و هاوس به عناصر اصلی ذائقه موسیقی در اردن تبدیل شدهاند! ظهور دیجیهای با استعدادی مانند بیبی و دیجی فلوا و همچنین پخش مداوم آهنگهای ترنس در کانالهای رادیویی اردن به این موردپسند شدن الکترونیک در اردن کمک کرد. در کمال تعجب موسیقی الکترونیک در حال حاضر به جایگاه شماره یک ژانر موسیقی در اردن رسیده است.
اردن در مقابل غرب
آلات موسیقی مدرن اردن منحصربهفرد هستند، زیرا گرچه این سازها، مانند موسیقی این کشور، با اشاراتی از تأثیرات غرب الگوبرداری شدهاند، اما ساختار آنها به دقت طراحی شده است تا متناسب با جغرافیا و تاریخ این کشور باشد. این نوع نگرش و برخورد است که موسیقی اردن را بر خلاف موسیقی پاپ عموم کشورها که شبیه کپی آلبومهای مایکل جکسون یا وان دایرکشن است، منحصربهفرد و خاص میکند.
موسیقی اردن در چشم جهان
موسیقی اردن به آرامی در سراسر جهان محبوبیت گستردهای پیدا میکند. یکی از دلایل محبوبیت آنها این است که مانند بسیاری از هنرمندان بزرگ غیرغربی، ملودیهای غربی را با موسیقی بومی خود ترکیب کردهاند، بنابراین موسیقیهایی با طراوت را به ارمغان میآورند.
بخش شنیداری موسیقی اردن
منابع | موسیقی اردن
World Music: Traditions and Transformations by Michael B. Bakan
world music:Europe, Africa and the Middle East by Simon Broughton,Mark Ellingham
وبسایت:www.traditionalarabicmusic.com