موسیقی به‌‌ مثابه‌ی فرهنگ؛ نگاهی مختصر بر آیین سوگواری لرستان

چکیده

اگر به موسیقی از منظر اجتماعی و فرهنگی و نه صرفاً اقتصادی بنگریم، می‌توانیم نقش‌های متفاوتی را به آن نسبت دهیم. بدون شک سوگواری و مراسم‌های مربوط به آن نزد مردمان لُر از اهمیت زیادی برخوردار است و بسیار باشکوه برگزار می‌شود. مراسم چَمَری در بین لُرهای لرستان، ایلام، کرمانشاه و حتی ایل بختیاری (با نامی دیگر) نیز وجود دارد و موسیقی یکی از عناصر اصلی آن را تشکیل می‌دهد. ساز‌های اصلی مورد استفاده در این مراسم، دُهُل و سُرنا است که به‌اصطلاح به آن‌ها ساز و دُهُل گفته می‌شود.

مقدمه | نگاهی مختصر بر آیین سوگواری لرستان

اگر از فردی بدوی بپرسید سفالینه‌ای که با دستان خود ساخته‌است در چه سبکی‌است یا به او بگویید که اثری هنری تلقی می‌شود، با ابهامی بسیار به شما خیره شده بدون شک هدف خود را از ساخت آن اثر، چیزی جز رفع نیاز روزانه‌ی خود و خانواده‌اش به “محلی برای نگهداری آذوقه، نوشیدنی و…” نمی‌داند. به‌عبارتی هنر، برای انسان بدوی، چیزی جز ارضای نیازهای روزانه و گذران زندگی نبوده‌است.

هدف از خلق غارنگاره‌ها و نقاشی‌های صخره‌ای، اولین جرقه‌های پیدایش هنر به‌دست انسان‌های اولیه، برگزاری آیین‌های مذهبی، فرار و درنهایت درامان بودن از شر رخدادهایی کشنده چون وقوع بلایای طبیعی، حمله‌ی حیوانات وحشی و… بوده‌است. در دیگر ابعاد هنر نیز این تفکر و جهان‌بینی وجود داشته‌است؛ به‌عنوان مثال، توتم‌های ساخته‌ی دست اقوام اسکیمو‌ در شمال، صورتک‌های چوبی قبایل امریکای جنوبی، سوتک‌ها و سازهای به‌شکل حیوانات ساخته‌ی دست مردمان عیلام و بین‌النهرین و… کارکرد و کاربردی برای شکست ارواح خبیث و دفع حملات و به‌ خشم آمدن آن‌ها داشته‌است و در مراسم‌ها و آیین‌های مذهبی مورد استفاده قرار می‌گرفتند؛

“…به‌ دیگر سخن، انسان، با بهره‌گیری از قوه‌ی خلاقانه‌‌ی خود، مفاهیمی [(مفاهیم)]ذهنیِ ضمیر ناخودآگاه خود را عینیت بخشید و شکل‌و‌شمایلی محسوس و ملموس داد…انسان باستان برای مبارزه با آن ترس قدیمی که در عمیق‌ترین و تاریک‌ترین لایه‌های ضمیر ناخودآگاه او ریشه داشت، به عمیق‌ترین و تاریک‌ترین قسمت‌های غارهای مرموز و ناشناس روی‌آورد”.

(گزگین 1395: 27)

موسیقی از اصلی‌ترین عناصر مراسم‌های مذکور است؛ به‌طوری‌که این آیین‌ها به‌همراه موسیقی (آوازهایی با مضامینی مرتبط و گاه موسیقی سازی) و حرکاتی موزون که شاید بتوان آن‌هارا رقص نامید برگزار می‌شدند. به‌عبارتی موسیقی، مانند دیگر ابعاد هنر، بخشی جدا نشدنی و ناگسستنی از زندگی انسان و گذران آن، ماحصل احساسات و عواطف طبیعی زندگی انسانی است که نیازهای طبیعی و روزمره‌ی اهالی قبیله‌ای در شمال آفریقا، جنوب آمریکا، قبایل صحرانشین عرب و… را در خود منعکس ساخته، به تمامی شئون فردی و اجتماعی زندگی انسانی مربوط می‌شود. موسیقی در این قسمت نه به‌معنیِ صوت و پدیده‌ای صرفا زیبا (با توجه‌به معیارهای زیبایی‌شناسیِ غرب) و شعف‌انگیز، بلکه به‌معنی پدیده‌ای روحی و روانی، آمیخته با زندگی و آداب و رسوم انسانی و، به‌عبارتی به مثابه‌ی فرهنگ، در بین مراسم سوگواری مردمان لُر بررسی می‌شود. حجم زیادی از اطلاعات مورد استفاده در این جُستار، به‌صورت پژوهش میدانی و در قالب پرسش و پاسخ میان افراد بومی لرستان، شهر خرم‌آباد، انجام شده‌است.

کارکرد و کاربرد موسیقی در زندگی انسانی؛ گذشته تا کنون

موسیقی برای شما چه‌کاری انجام می‌دهد؟ یا بهتراست در بعدی کلی‌تر، پرسیده شود که هنر برای شما چه‌کاری انجام می‌دهد؟ پاسخ به این سوال بسیار مشکل و گسترده‌ و نزد هرشخصی با شخصی دیگر متفاوت است. موسیقی در جوامع مختلف به شکلی مشخص به‌کار گرفته شده، استفاده می‌شود. (مریام 1964: 209). با توجه‌به نظریه‌ی چرخه‌ی حیات یا Life Cycle، موسیقی در تمامی مراحل زندگی یک انسان، از کودکی تا مرگ، نقشی پررنگ داشته‌است؛ با آوازهای لالاییِ مادرانه به انسان خوش‌آمد گفته می‌شود و سرانجام هنگام مرگ، با آوازهای سوگواری با او وداع می‌گویند. طبق نظریه‌ی کاربردها و کارکردها، موسیقی در هر شرایطی وظیفه‌ی خاص خود را دارد و به‌عنوان یک پدیده آمیخته با زندگی انسان و به‌کار گرفته شده در یک کنش انسانی معرفی می‌شود.‌ موسیقی نزد قبایل بدوی ترکیبی صوتی و جدا از زندگی اجتماعی آن‌ها نیست به‌طوری‌که هنگام بلوغ، موسیقی توسط یک حیوان مانند گرگ، خرس و غیره به‌صورت یک آواز مخصوص، در خلسه و یا موقعیت‌های دیگر به آن‌ها الهام می‌شود و هرشخص آوازِ خاص خود را دارد و می‌تواند در شرایط متفاوت از آن استفاده کند و خود را از خطر نجات دهد.

امروزه نیز می‌توان موسیقی را به‌عنوان پدیده‌ای درنظر گرفت که وظیفه‌ عمده‌اش سرگرمی (Entertainment) است. هنگام جشن‌ها، میهمانی‌ها، موقعیت‌های خاص و… از موسیقی استفاده می‌کنیم. اما همچنان پدیده‌ای‌است اجتماعی. حتی اگر به‌عنوان کالا وارد بازار جریانِ اصلی موسیقی شده‌باشد.

مراسم سوگواری لرستان؛ چَمَری

مراسم چَمَری، از مراسماتی‌است که موسیقی در آن شکل کهن و باستانی خود را حفظ کرده‌است. مراسم سوگواری لرستان، ترکیبی از موسیقی به‌همراه حرکاتی به‌اصطلاح نمایشی است و به آن آیین چَمَری یا چَمَرونَه گفته می‌شود. واژه‌ی چَمَر خود به‌معنای آشکارا، ظاهر، هویدا بوده، در بعضی فرهنگ‌لغت‌ها به‌معنای دایره، دوار و روان آمده‌است. شاید بتوان به دایره بودن ساز دُهُل، که یکی از سازهای اصلی این مراسم است، برای وجه‌تسمیه‌ی این مراسم اشاره کرد. همچنین از حرکات اصلی‌ای که هنگام اجرای مراسم انجام می‌دهند، به‌آن صورت است که فردِ عزادار دو دست خود را جلوی قفسه‌ی سینه‌ی خود بالا آورده و به‌صورت دورانی آن‌ها رو تکان می‌دهد و می‌چرخاند. ساز‌های اصلی مورد استفاده در این مراسم، دُهُل و سُرنا است که به‌اصطلاح به آن‌ها ساز و دُهُل گفته می‌شود. نوازنده‌های مراسم معمولا مرد هستند؛ با بالا آمدن و طلوع خورشید، در ساز می‌دمند و مراسم شروع می‌شود. (لازم به‌ذکر است تمامی مراحل مراسم که در این جُستار نام برده شده‌است امروزه نزد مردم شهرنشین مناطق مختلف به‌طور کامل و دقیق اجرا نمی‌شود و آن مراحل، شکل اصلی و باستانی این مراسم است.) شیوه‌ی عزاداری به آن‌صورت است که زن‌ها چادر سیاه خود را به کمر و یا روی گُلوَنیِ (روسری محلی) روی سر خود بسته، با اجرای اصواتی چون وِی وِی یا وِه وِه، هِه‌رو هِه‌رو و… درحالی‌که با ناخن‌های انگشتان دو دست، صورت خود را چنگ انداخته، گیسوان خود را از جای درمی‌آورند، به‌دنبال جمعیت حرکت می‌کنند. هنگام اجرای مراسم و بردن جنازه‌ی فرد متوفی به‌منظور خاک‌سپاری آن، بدن اسبی را با چادری سیاه می‌پوشانند و وسایل و لباس‌های فرد متوفی را به آن بسته همراه جنازه می‌برند و هم‌راه کُتَل (اسب) به شیون و زاری می‌پردازند که به آن مراسمِ پاکُتَلی گفته می‌شود. مراسمات دیگری مانند پاموری (گریه و شیون بر سر جنازه) ، پُرسونَه، غذای پس‌از مراسم خاک‌سپاری که معمولا به‌صورت مَجمَع (سینی)های بزرگ بین افراد پخش می‌شود به‌طوری‌که هر مجمع برای ۳ نفر باشد. غذای مراسم معمولا برنج و گوشتِ ماهیچه بز، گاو، گوسفند و یا مرغ است. پس‌از مراسم پرسونه معمولا افراد مبلغی را تحت‌عنوان سَرباری برای کمک به صاحبان عزا می‌دهند، وجود دارد. شکل و شیوه‌ی کامل عزاداریِ منطقه لرستان، همانطور که گفته‌شد، امروزه درحال منسوخ شدن است و شکلی کلاسیک از آن در بین مردمان شهری رواج دارد؛ اما اصلی‌ترین شکل آن را می‌توان در مراسمات عزاداری ایام محرم، به‌ویژه دو روز تاسوعا و عاشورا مشاهده کرد؛ این مراسم که پیشینه‌ی آن‌را به جریان سوگ سیاوش و مراسم سووشون نسبت می‌دهند، آیین خَرَه مالی (گِل مالی) است که در روز عاشورا اجرا می‌شود؛ به‌طوری‌که از روز قبل در محل‌های مشخص چوب و کُنده‌ی درخت را آماده می‌کنند و در سپیده‌دم روز بعد و با دمیده شدن در سرنا و دهل، مراسم عزاداری را شروع می‌کنند. افراد خود را در حوضچه‌های گِل نزدیک محل آتش گِل مالی کرده یا به‌اصطلاح خود را در گِل می‌‌اندازند و نوحه‌هایی در مدح و ستایش و عزای امام حسین (ع) و ائمه می‌خوانند. همچنین عَلَم و دسته‌های عزاداری نیز وجود دارد.

https://www.aparat.com/video/video/embed/videohash/BRYvs/vt/frame

موسیقی مراسم چَمَری

هنگام اجرای مراسم، آوازهایی تحت‌عنوان مور خوانده می‌شود که به آن مورخوانی نیز می‌گویند؛ مورخوانی یک ملودی با بافت مونوفونیک و مبتنی بر الگوهای تکرارشونده و همچنین ملهم از صدای دَنگ زدن (دنگ زدن اصطلاحی‌است که برای صدای تولید‌شده از اجرای یک فاصله‌ی چهارم درستِ ملودیک، آن‌ هم به‌صورت مداوم گفته می‌شود.) ساز و مقام‌های موسیقایی چون مقامِ قطار، رارا، چمری و… است که گاها به‌صورت سوال و جواب بین سَرمویه‌خوان یا سَر موار و باقی افراد جمع (در اکثر موارد هردو طرف بانوان سن بالای طایفه و مجلس هستند.) اجرا می‌شود. ملودی ایجاد شده، موسیقی بدون کلام است و گاها کلماتی مذکور چون وِه وِه، هه‌رو هه‌رو، نازارِم، رولَه، هِه داد هه بیداد و گاه اسم شخص متوفی در آن استفاده می‌شود.همان‌طور که بالاتر اشاره شد، هنگامی‌که فردی بزرگ از طایفه و یا میهمانی جدید به مجلس وارد می‌شود، به‌سمت صاحبان و بزرگان مجلس رفته، با دست به صورت خود ضربه می‌زند (در بعضی موارد اگر فرد رابطه‌ی نزدیکی با متوفی داشته باشد، با ناخن به‌صورت خود چنگ می‌زند و گاه گیسوان سر خود را از جای در می‌آورد) و با گفتن کلماتی چون وِه وِه، ای داد و… هم‌دردی خود را با صاحبان عزا اعلام می‌کند.

موسیقی عزاداری مراسم سوگواری لرستان مبتنی بر ریتم و ضربات تکرارشونده‌ی ساز دُهُل است و حتی ملودی‌ای که ساز سرنا (که به آن ساز هم گفته می‌شود) می‌نوازد، همان دنگ زدن و چیزی شبیه صدای خارج شده از دُهُل است. امروزه در مراسمات خاک‌سپاری، به جای ساز و دُهُل، از دستگاه‌های دیجیتال مثل ضبط‌صوت‌، بلندگو و میکروفون برای خواندن نوحه‌های عزاداری استفاده می‌کنند؛ مگر برای اجرای موسیقی‌ مراسم فردی مهم و بزرگ.

https://www.aparat.com/video/video/embed/videohash/0pSJ7/vt/frame

نتیجه‌گیری

موسیقی از گذشته تا کنون در زندگی و جوامع بشری نقشی پررنگ و پرکاربرد داشته‌است. امروزه با تغییرِ سبک زندگی مردم نقش آن نیز تغییر کرده‌است؛ تنها در موارد کمی می‌توان همان کاربرد قدیم و کهن آن را یافت. در مراسم‌های سوگواری اقوام لر، نقش موسیقی اعلام هم‌دردی، ابراز غم و اندوهی‌است که از دست دادن عزیزان در عمق وجود انسان به‌جای می‌گذارد. به‌عبارتی موسیقی و هنر با زندگی بشر عجین شده، با اجتماع رابطه‌ای ناگسستنی دارند.

منابع | موسیقی به‌‌ مثابه‌ی فرهنگ؛ نگاهی مختصر بر آیین سوگواری لرستان

Merriam, Alan P., and Valerie Merriam. The anthropology of music. Northwestern University Press, 1964.

Blacking, John. How musical is Man?. Seattle: University of WashingtonPress, 1973.

Rice, Timothy. Ethnomusicology: A very short introduction. Oxford University Press, 2013.

مسعودیه، محمدتقی. 1391. مبانی اتنوموزیکولوژی. تهران: نشر سروش.

ایزدپناه، حمید. 1384. لرستان در گذرگاه زمان و تاریخ. نشر اساطیر.

گزگین، اسماعیل. 2016. اسطوره‌شناسی هنر. ترجمه‌ی بهروز عوض‌پور. 1395. تهران: انتشارات علمی فرهنگی.