آشیقها چه مینوازند؟
از زمانهای قدیم در میان مردمان ترک، هنرمندانی که با عناوینی همچون؛ شامان، قام، باخشی، وارساق و در نهایت اوزان معروف هستند، به هنرنمایی میپرداختهاند. این هنرمندان در حقیقت اجداد آشیقهای معاصر محسوب میگردند. همانگونه که هنر اوزان در طول قرنها و هزارهها تکامل یافته و به هنر آشیقی تبدیل شدهاست، ساز قوپوز نیز طی یک سیر تکاملی مشابه، به ساز معاصر تبدیل گردیده و نام “ساز آشیق” را از آن خویش نموده است.
(مطالعه بیشر راجع به آشیقها و موسیقی آذربایجان)
قوپوز
مجسمهها و آثار بسیاری وجود دارند که از قدمت قوپوز و اوزان سخن میگویند. یکی از مهمترین آنها، مجسمه یک آشیق کشف شده از کوه شوش است که قدمت آن به هزاره دوم قبل از میلاد باز میگردد و هم اکنون در موزهی《لوور》پاریس نگهداری میشود.
قوپوز (Qopuz) قدیمیترین آلت موسیقی ترکها است و میتوان گفت یکی از سازهای اصلی و مادر در موسیقی شرق میباشد. قوپوز در زمانهای قدیم به عنوان ساز اصلی هنرمندان اوزان مردمان ترک در سراسر جهان بوده است.
این آلت موسیقی که در بین مردمان ترک به شکل وسیعی گسترش یافته بود، بعدها با نامهای “کوبوز”، “کوبزا”، “کوموز”، “کومیز” و سایر اسامی مشابه در برخی کشورهای اروپایی از جمله: اوکراین، لهستان، مجارستان، مولداوی و… راه یافته و مورد استفاده قرار گرفته است.
ساختار ساز قوپوز
کاسهی قوپوز شبیه کاسهی عود بوده، اما از آن خیلی کوچکتر است. ۲/۳ رویهی کاسه را پوست و بقیه را چوب نازک تشکیل میدهد.بر روی بازوی کوتاهاش پردههایی جا گرفتهاند. طول عمومی ساز ۸۱۰ میلیمتر، طول کاسه ۴۱۰ میلیمتر و پهنای کاسه ۲۴۰ میلیمتر و ارتفاع آن نیز ۱۲۰ میلیمتر میباشد. وسعت صدای نت “سی” اوکتاو بزرگ تا “لا” نخستین اوکتاو است.
گذر از قوپوز به “ساز” امروزی
همانطور که میدانیم ساخت یک ساز و مراحل تکامل آن چندین هزار سال به طول انجامیده است. با در نظر گرفتن این سیر تکاملی طولانی، میتوان به قدمت این آلت موسیقی پی برد.
در نمای نزدیکی از مجسمه قدیمی که در موزه لوور موجود است، مشاهده میشود، قوپوزی که در دست نوازنده قرار دارد، دارای چهار سیم است. وجود سه گروه سیمی روی قوپوز حاکی از دوران تکامل چندبن هزار ساله آن است و اضافه شدن سیم چهارم کمکی به آن نیز نشان میدهد این ساز ۴۶۰۰ سال پیش به مرحلهای از تکامل رسیده که دیگر سیمهای کمکی برای کمال صدا به آن اضافه شده است، بنابراین قوپوز را میتوان یکی از قدیمیترین آلات موسیقی جهان نامید.
قوپوز با تعداد پردههای کم و کاسه کوچکش، دیگر قادر به همراهی آشیقهایی که خود دستخوش تغییرات فراوانی قرار گرفته بودند، نبود. اوزانی که قوپوز مینواخت کم کم جای خود را به آشیق داده بود. ساختمان فیزیکی و دیاپازون صوتی قوپوز دیگر نمیتوانست آشیق را به نحو احسن همراهی کند، به همین دلیل به مرور زمان قوپوز دچار تغییرات کیفیتی و فیزیکی شده است. بنا بر یافتهها و نظریهی عالم بزرگ تورک، بهاالدین اؤگل(bəhaddin ögəl) در کتاب مقدمهای بر تاریخ تورک (Türk tarixinə giriş) سه تغییر عمده در ساختمان قوپوز ایجاد شده است:
۱) کاسهی قوپوز به دلیل افزایش تواناییهای صوتی و آکوستیکی بزرگتر شد. (کاسهی ساز و تار معاصر آذربایجان دو یا سه برابر بزرگتر از قوپوز کهن هستند.)
۲) تعداد سیمهای قوپوز به ۳، ۵، ۷، ۹ و ۱۱ افزایش یافته و کیفیت آن نیز تغییر یافته است. به طوری که به جای سیمهایی از جنس ابریشم و موی دم اسب و رودهی حیوانات، سیمهای فلزی بکار گرفته شده است.
۳) طولانی کردن دستهی ساز، سومین تغییر بزرگ قوپوز است که باعث بمتر شدن صدای ساز و افزایش تعداد پردههای آن گردیده است.
بر اساس این تغییرات، صفحاتی که از پوست حیوانات بر روی بدنهی کاسه کشیده میشدند، دیگر قادر نبودند در برابر ضربههای نوازندگان مقاومت کنند. بدین ترتیب بعد از آن، صفحات چوبی جایگزین صفحات پوستی شدند.
ساز آشیق
سعادت به من روی نمود باز نوازنده ساز بنواخت ساز
ساز واژهای است عام که در اکثر کشورهای اسلامی به معنی ابزار و آلات موسیقی به کار میرود. ترکها به نوعی آلت موسیقی که حاصل تکامل قوپوز اوزانها بود و امروزه دارای کاسهی بزرگ و دستهی بلند میباشد، “ساز” میگویند.
ساز عموما از دو بخش عمده، به نامهای “چاناق” (کاسه) و “قول” (دسته یا بازو) تشکیل یافته است.
کاسهی ساز (چاناق)، به شکل نیمهای از گلابی است که به دو قسمت مساوی تقسیم شدهاست، ساز دارای دسته بلندی است. تعداد ۱۰ الی ۱۴ پرده بعلاوه نیمپرده ها به “قول” وصل میشود. هر یک از پردههای اصلی نام خاص خود را دارد، مثلا؛ باش پرده، اورتا پرده، شاه پرده، یاستی پرده، آیاق پرده، بئچه پرده و… . ساز دارای ۸ الی ۱ و بعضا ۱۱ سیم میباشد. برای به صدا درآوردن سیمهای ساز، عموما از مضرابی که دارای خاصیت الاستیکی و نرمتر از مضراب تار باشد، استفاده میشود. برای ساخت آن از مواد پلاستیکی یا پوست آلبالو که بسیار مناسب است، بهره میبرند. در اکثر لحظات ایفا آشیق به تمامی سیمهای موجود ضربه میزند که این امر باعث ایجاد صدای هارمونیک دائمی میگردد. تن صدای ساز بسیار دلپذیر است، طوریکه حتی شاعران قرون وسطی نیز، در آثار کلاسیک خود از تاثیرات شگفتانگیز روحی و روانی ساز آشیق بارها سخن گفته و مورد تحسین قرار دادهاند. آلت موسیقی ساز از قرنها پیش بعنوان ساز اصلی موسیقی آشیقی مورد استفادهی ایفاگران قرار میگیرد.
ساز آشیق و اجزای آن
ساز آشیقها از سه بخش اصلی تشکیل شدهاست:
کله، قول(دسته) و چاناق (کاسه)
در بخش فوقانی بازوی ساز (محدوده کله)، به تعداد سیمها گوشی (آشیق یا قولاق) موجود است. وظیفه گوشیها، حفظ و نگهداری کوک سیمها میباشد. مابین کله و بازو یک خرک کوچک به نام قول خرکی یا قول دایاقی و بر روی چاناق نیز در بخش سطح سینه، خرک بزرگ قرار دارد که به آن دایاق میگویند. محل قرارگیری خرک پایین در سطح رویهی چاناق و در قسمت پایینی سینه میباشد. خرک پایین در میان آشیقها با نام داراق به مفهوم شانه نیز شناخته میشود.
قسمت بازو از طریق قطعهای به نام بئچه به چاناق وصل میشود. چاناق ساز در مجموح از سه بخش اصلی و نُه قسمت جانبی و پشتی به نام “قابیرقا” به معنی دندهی قفسه سینه تشکیل شده است.
تعداد ۱۸ الی ۲۴ پرده و نیمپرده در فواصل مشخصی روی دستهی ساز بسته میشوند. بخش رویه و قابیرقاهایی که چاناق ساز را تشکیل میدهند، عموما از جنس چوب درخت توت ساخته شده و بازوی آن نیز از چوب درخت گردو است.
پردههایی که قبلا از رودهی گوسفند ساخته میشدند، امروزه از نخ کاپرون هم استفاده میشود. ساز دارای بند چرمی قابل تنظیم است که جهت قرار گرفتن کاسهی ساز بر روی سینه ایفاگر، آن را از گردن خویش آویز یا حمایل کتف میسازند.
کاسهی ساز در حال حاضر، مجموعا از نُه چوب نازک که به قطعهی سینه متصل میگردند، ساخته میشود. قسمت جلوی چاناق، سینه نامیده میشود که در اصل، یک تکه چوب نازک است. روی سینه، سه سوراخ وجود دارد. این سوراخها برای تقویت صدا بوده و نقش روزناتور (سوراخهای رزونانس، جهت انعکاس صدا) را به عهده دارند.
منابع | ساز قپوز
Ozan-aşıq sənəti. Məhərrəm Qasıml
سازهای موسیقی آذربایجان. مجید تیموریفر (صفا)
مکتب قوپوز. چنگیز مهدیپور
موسیقی آشیقهای آذربایجان. دکتر حمید سفید گرشهانقی