کتاب ردیف دوره عالی علی‌اکبر شهنازی اثر داریوش طلایی

پیشگفتار کتاب ردیف دوره عالی علی‌اکبر شهنازی، اثر داریوش طلایی

کتاب ردیف دوره عالی علی‌اکبر شهنازی، اثر داریوش طلایی: مدرنیته و با حفظ خصوصیات اصیل موسیقی ایرانی روزآمد ساخت. او این رپرتوار جدید را در مقابل ردیف پدرش – که به آن ردیف کلاسیک می گفت ردیف دوره عالی نامید. در این ردیف، قطعات ضربی – در واقع نوع جدید چهارمضراب – بیشتر شده و آن را از دیگر ردیف ها متنوع تر ساخته است. چهارمضراب در ردیف قدما متشکل از یک پایه است که در آغاز بخش های مهم آوازها به صورت کوتاه و مقدمه وار و غیر ضربی می آید، ولی در ردیف دوره عالی چهارمضراب ها عمدتا طولانی مفصل، ملودیک، ضربی و قابل همراهی با تنبک اند. این چهارمضراب ها در دوره های بعد، الگوی چهارمضراب های مدرن برای دیگر موسیقیدان ها قرار گرفتند. در بخش های آوازی ردیف عالی نیز گوشه های اصلی یا شاه گوشه ها انتخاب شده و گه گاه به گوشه هایی با تم ملودیک یا وزن عروضی مشخص اشاره می شود.

 برای مثال، از وزن کرشمه به وفور و در شکلی پر تحرک و مدرن استفاده می شود. جملات نیز بسیار حساب شده و منسجم اند و جای چندانی برای تغییر نمی گذارند. باید توجه داشت که این ردیف، با وجود جذابیت و الهام بخشی برای همه موسیقیدانان، مخصوص تار تدوین شده و با اقتضائات نوازندگی این ساز تناسب یافته است؛ بدین لحاظ، از مضراب گذاری ها و انگشت گذاری های خاص شهنازی در تارنوازی برخوردار است. ویژگی تازه دیگر، سؤال و جواب های زیر و بم است. استفاده شهنازی از تار ۲۸ پرده ای امکان اجرای مدها در تنالیته های جدید را فراهم می سازد. مثلا در این ردیف، افشاری از پرده لا  شور می اجرا شده که تنالیته های نامعمول در تار است. 

در این نظام جدید، حرکات پنجه روی دسته ساز پر تحرک تر و با جابجایی های سریع و متعدد انجام می شود. از طرفی، به سبب قرارگیری سه تار روی پا (نه چون گذشتگان روی سینه) ، دست چپ آزاد بوده و به راحتی می تواند به بالا و پایین بپرد. این ویژگی از مختصات قطعات وزیری نیز به شمار می‌رود.

ردیف عالی شهنازی: 

در یک جمع بندی، این نکات اصلی و مهم را می توان برای ردیف عالی شهنازی برشمرد: تغییر نحوه نشستن روی صندلی) و آزادشدن دست چپ؛ پرش روی دسته با بم و زیرهای متعدد و در نتیجه حرکات پاساژمانند؛ کرشمه های متنوع و پرشور در جاهای مختلف ساز؛ پایه ها و چهارمضراب های مختلف؛ گوشه هایی با ساخت و پرداخت آرتیستیک تر (به لحاظ انسجام در تألیف و کنتراست های مختلف همچون نوانس ها و پروخالی شدن بافت مضرابی)؛ غلبۂ اسلوب سازی در گوشه ها (در برابر حالت آوازی در ردیف قدما) قابل توجه است که برخی از ویژگی های مذکور از جمله تنوع در بافت مضرابی با تغییر نوانس و تراکم مضراب را، بعد از شهنازی، در سبک های دیگر نیز مانند سه تارنوازی عبادی و فروتن می بینیم. 

مقدمه

هنگامی که در نوجوانی در سال های ۶۰ خورشیدی هنرجوی کلاس شهنازی شدم  با این که سبک وزیری را نزد استاد ظریف تکمیل کرده بودم – مجذوب هنر او شدم؛ هنری که آمیزه ای بود از تمام اصالت های ایرانی ولی، در عین حال، عجین شده با مؤلفه های پیشرو و مدرن. همچنین، وقتی که در سال های ۷۰ خورشیدی پس از یک دوره اقامت در خارج به ایران بازگشتم، ضمن این که با رونق آموزش موسیقی در ایران مواجه شدم، متأسفانه نقش این ردیف در آموزش را کمرنگ و تا حدی فراموش شده یافتم و تلاش کردم این ردیف را به هنرجویان موسیقی ایرانی آموزش دهم و در این راه از هیچ کوششی فروگذار نکردم انتشار کتاب حاضر نیز قدمی است در این جهت) از آنها در پیشبرد و انتقال این مکتب نقش بسزایی داشته اند و از جمله این اشخاصی که امروز در بین ما نیستند می توان از فرهاد ارژنگی، حبیب الله صالحی و رضا وهدانی یاد کرد؛ روحشان شاد.

خوشبختانه امروز می توان گفت سبک شهنازی طی همه این سال‌ها بر موسیقی ایرانی تأثیر گذار بوده و با فراز و نشیب‌های موسیقی ایرانی در نیم قرن اخیر، ارزش و اهمیتش را تثبیت کرده است. 

درباره‌ کتاب ردیف دوره عالی علی‌اکبر شهنازی، اثر داریوش طلایی

این کتاب به روش نت نویسی آموزشی و تحلیلی نوشته شده است؛ همان روشی که سال ها پیش برای نگارش میرزاعبدالله به کار بردم و شرح خصوصیات آن قبلا رفته است، از لحاظ ترتیب و نظم گوشه ها و جملات و حالت با زمانبندی ها و انگشت گذاری ها و مضراب گذاری ها و بسیاری نکات ظریف در تزیینات و غیره، به طور اخص، از چهار من استفاده شده است: ۱. آموخته های خودم از آموزش مستقیم از استاد شهنازی ۲. نوار به جا ماناده از اجرای استاد از این ردیف ۳. نت نویسی حبیب الله صالحی 4. نت نویسی فرهاد ارژنگی. 

از زمان ورود روش نت نویسی غربی به ایران و استفاده از آن برای مکتوب کردن موسیقی ایرانی، مراحل مختلفی طی شده است تا پذیرفتن و درک این که نت نویسی و قواعد آن، قوانین آسمانی و ابدی نیستند، بلکه سیستمی برای نوشتن تفکرات موسیقایی و فنون نوازندگی و … هستند که البته در اینجا فرصت پرداختن به آن نیست. برای مثال، یکی از مواردی که در روش نت نویسی غربی برای تطبیق آن با موسیقی ایرانی به تعاریف جدید و متفاوتی نیاز داشت، مسئله ریتم بود که بخشی از آن، در روش نت نویسی آموزشی و تحلیلی در بخش های آوازی که با متر آزاد هستند، واحدهای زمانی به سیاق زیان و شعر فارسی، هرجایی تعریف شده اند (در این خصوص در کتاب حاضر و کتاب های قبلی نگارنده توضیح داده شده است. 

ولی در اینجا می خواهم به آن دسته از دورهای ریتمیک اشاره کنم که با روش میزان بندی نوشته می شوند: یکی از موارد خیلی رایج دور کرشمه است که غالبا با میزان سه ضربی و مثلا (در نت نویسی صالحی) 3 نوشته شده است. با شناخت درست این ریتم مشاهده خواهیم کرد که وزن کرشمه از ترکیب دو جنس ریتمیک، یعنی دوتایی و سه تایی، ساخته شده است. درست است که این دو بخش هر یک از 6 ضرب تشکیل شده، ولی اولی از ۲ رکن سه تایی و بخش دوم از 3 رکن دو تایی شکل گرفته است ( 1,21,21,2 )+(3 ,2 ,13 ,2 ,1). ریتم هایی که از ترکیب میزان های 8 و 3 یا هو في شكل گرفته اند، در موسیقی ایرانی بسیار معمول اند و کاربرد فراوان در چهار مضراب ها و رنگ ها علاوه بر کرشمه ها) دارند.

 برای نوشتن این ریتم ها در روش های تا کنون متداول که از یک نوع میزان‌بندی استفاده می‌شود، یکی از مشکلاتی که پیش می آید این است که خط میزان در وسط کشش نت قرار می گیرد و آن را به دو قسمت تقسیم می کند و در نیمه نت با خط اتحاد به هم وصل می شوند. این نوع نگارس در ضمن این که کاری زاید است و پیچیدگی بی دلیل به همراه دارد، به درک درست آرتیکولاسیون و آکسان ها و ضرب های قوی و ضعیف لطمه وارد می کند. در این کتاب برای کرشمه ضرورتی به میزان بندی دیده نشده و در چهارمضراب ها علام8 کلید قرار گرفته است، ولی در نگارش و اتصال پرچم نتها، تقسیم بندی ترکیبی رعایت شده و به ضرورت، بعضی از میزان (موجود در قاعده نت نویسی که ایجاد سنکوپ بی مورد می کنند به صورت نقطه چین ترسیم شده اند. 

کوتاه سخن این که پژوهش حاضر متکی است بر آموخته های شخصی‌ام از شهنازی در دوران یادشده و همچنین تو از اجرای خود استاد در سال ۱۳۵۹ برای اداره فرهنگ و هنر ضبط شده است. همچنین باید از دو نفر یاد کنم که در این از کار آنها استفاده کرده ام: نخست، شادروان حبیب الله صالحی. اگر چه ایشان به لحاظ قدرت و تکنیک نوازندگی برج ولی از جهت دقت و حفظ مطالب آموزشی و صبر و حوصله در آموزش و نت نویسی آن چنان ممتاز بود و همچنین نوارهایی که را دستیار و خلیفه کلاس قرار داده بود. زمانی که در هنرستان از استاد شهنازی درس می گرفتیم، آقای صالحی در کلاس مجاور تدریس می کرد. گاهی که استاد مطلبی را فراموش می کرد، شاگردان را به ایشان ارجاع می داد. اشراف و حضور ذهن ایشان چنان بود که در میانه تدریس به هنرجوی دیگری در دستگاهی دیگر، درس را قطع و در لحظه آن قطعه را یادآوری می کرد.

 آقای صالحی دست نوشته ای از ردیف عالی داشت که سال ها بعد از فوت ایشان به واسطه فرزندانش در سال ۱۳۹۷ از سوی نشر کتیبه در تیراژ محدود به چاپ رسید. هنگامی که در سال ۱۳۷۰ به ایران بازگشتم، احساس کردم این ردیف به فراموشی سپرده شده است. از این رو، آن را با اتکا به همین نسخه به بسیاری از هنرجویان پیشرفته تار و سه تار آموزش دادم که این دوره ها تاکنون نیز ادامه داشته است. پژوهش حاضر از لحاظ ترتیب و نظم مطالب، اتکای بیشتری به روایت مرحوم صالحی دارد. 

در کتاب پیش رو، ضمن تطبيق این چهار مرجع ذکر شده، ردیف عالی را به روش نت نویسی آموزشی و تحلیلی خود نوشتدام. کتاب حاضر در وهله اول به کار تارنوازان می آید، اما از آنجا که این ردیف سرشار از ایده های بکر موسیقایی است و از جهت ترکيب روح سنتی و مدرن دارای بیان هنری و جایگاهی منحصر به فرد در موسیقی ایرانی است، برای عموم موسیقیدانان نیز قابل استفاده است. 

از آنجا که استاد شهنازی در دوران جوانی و میانسالی بزرگ ترین نوازنده تار به حساب می آمده و ضمن اجرای کنسرت، صفحات متعددی به صورت تکنوازی و گروه نوازی از او به یادگار مانده است، علاوه بر چهار مضراب های روایت شده در ردیف عالی، ضربی هایی نیز به شکل پیش درآمد، تصنیف و رنگ ساخته که در کنسرت ها و صفحه ها ارائه داده است. این ضربی ها نیز بخشی از مطالب آموزشی ایشان را تشکیل می دادند که البته تحت عنوان ردیف عالی به حساب نمی آیند؛ هرچند در ضبط ردیف عالی در شروع هر دستگاه قطعاتی از این ساخته ها به عنوان پیش در آمد آمده است. از این ضربی ها چند نت نویسی به چاپ رسیده است که علاقه مندان می توانند به آنها مراجعه کنند. 

شایان ذکر است که در این کتاب، برای نشان دادن انواع مضراب ریز فقط از یک نوع علامت استفاده شده است. اما باید توجه داشت که در مکتب تارنوازی استاد شهنازی از انواع گوناگون مضراب ریز استفاده می شود که، به نظر نگارنده، مهارت پیدا کردن در این گونه های مرحله عالی فراگیری نوازندگی تار است که باید به صورت شفاهی یا با رجوع به ضبط های خود استاد شهنازی کسب شود. 

در پایان از شاگرد عزیزم آقای جعفر صالحی که علاوه بر انجام خوش‌نویسی کامپیوتری نت ها در بازبینی و تطبیق نهایی دستیار دن بودند و دوست گرامی ام آقای همایی، مدیر نشرنی، که کار چاپ کتاب را به عهده داشتند تشکر می کنم.

زمستان ۱۳۹۹ داربوش طلایی

کتاب تئوری موسیقی