موسیقی اندونزی برای شنونده غربی از منظر زیباییشناسی، موسیقیای نسبتاً مبهم، و از منظر جغرافیایی موسیقیای واقع در دور دست طبقهبندی میشود. با وجود این، گاملان، که به انواع ارکستر اندونزیایی و سنتها و ژانرهای متفاوتی که این ارکسترها اجرا میکنند اشاره دارد، به طور فزایندهای در موسیقی جهانی رایج و شناخته شده است. در حالی که درک نادرست، گاهی اوقات پیچیدگیهای طاقتفرسای خود را به اگزوتیسم شرقشناسی تنزل میدهد، گاملان تصویری نادر از فرهنگ اندونزیایی را ارائه میدهد که بسیار فراتر از مجمع الجزایر و مرزهای جغرافیایی آن است.
مجمعالجزایر اندونزی که در اقیانوس هند و اقیانوس آرام واقع شده است، بزرگترین کشور در جنوب شرقی آسیا و گستردهترین مجموعه جزیرهای در جهان است که بیش از 15000 جزیره را در خود جای داده است که تقریبا 240 میلیون نفر جمعیت دارد. جزایر آن به چهار منطقه اصلی گروهبندی میشوند: جزایر سوندا بزرگ که شامل جاوه، سوماترا و سلبس میشود، جزایر سوندا کوچک، زنجیرهای که بالی تا تیمور غربی را در بر میگیرد، ملوکها که شامل هالماهرا، اوبی، سرام، بورو و آمبون و بخش غربی پاپوآ گینه نو میشود. اندونزی جامعهای بسیار متنوع است که برای هزاران سال، گذرگاهی برای مردم و فرهنگها بین اقیانوسیه و سرزمین اصلی آسیا (موسیقی در قاره آسیا) ایجاد کرده است. زبان رسمی ملی آن اندونزیایی است، اما همچنین دارای بیش از 300 زبان محلی زنده است. دین اصلی آن اسلام است و بزرگترین جمعیت مسلمان جهان را در خود جای داده است.
موسیقی اندونزی تاریخ فرهنگی
اندونزی باستان با پادشاهیهای کوچک در مصب رودخانهها مشخص و مرزگذاری میشد. این استانهای کوچک عمدتاً بدون جنگ با همسایگان خود تجارت میکردند. از آنجایی که در دوره باستان هیچ قدرت هژمونیک واحدی ظهور نکرد، تاریخ اولیه اندونزی شامل مناطق متمایز است که به تدریج به هم پیوند خوردند. ملوانان مجمع الجزایر به کاوشگران و بازرگانان دریایی پیشگام تبدیل شدند و مسیرهای تجاری را با مکانهایی دورافتاده در دوران باستان اغاز کردند. هندوئیسم که توسط برهمنها از هند به اندونزی آورده شد (قبل از میلاد مسیح)، در این منطقه مسلط شد و پیوندهای قابل توجهی با مفاهیم مذهبی بومی یافت.
سنتهای جزایر
با توجه به این موارد شاید تعجبآور نباشد که اندونزی از نظر فرهنگی و موسیقی عمیقاً متنوع است. با توجه به اینکه جزایر تکهتکه شده آن تنها در طول قرن گذشته به یک قلمرو منسجم تبدیل شدند، مفاهیم یکپارچه «فرهنگ اندونزیایی» یا «موسیقی اندونزیایی» خود تا حدودی بحثبرانگیز هستند و با مجموعه ای از تأثیرات مختلف خارجی در جزایر که از موقعیت دیرینه آن به عنوان پیوندگاهی در تجارت جهانی بوده گره خورده است. در واقع، دولت تلاش کرده است تا سنتهای موسیقی ملی را تقویت کند تا شعار خود را به نام (وحدت در تنوع) تجسم بخشد و در راستای این سیاست، سنتهای خاصی در زمینههای اتنوموزیکولوژی و متعاقباً موسیقی جهانی (به ویژه گاملان جاوهای و بالی) با موفقیت به پیش رفته است. اما واقعیت این است که موسیقیهای سنتی اندونزی نه تنها در استفاده از زبانهای مختلف، بلکه از نظر زبان موسیقایی، دنیای صوتی زیباییشناختی و اهداف فرهنگیشان بسیار متنوع هستند. به این ترتیب، تعمیم های کمی در مورد کل کشور میتوان انجام داد و بنابراین، روش ترجیحی برای نزدیک شدن به این سنتهای گسترده موسیقی، بررسی انتخابی آنها با تمرکز بر یک فرم سنتی خاص، البته با شناخت چگونگی این امر با روندهای فرهنگی منطقهای (عمدتاً بالی، جاوه مرکزی، جاوه شرقی، جاوه غربی، لومبوک، سوماترا و جزایر بیرونی) و اقشار تاریخی (بومی، هندو، اسلامی، اروپایی و پسا اروپایی) است. در راستای این رویکرد، این نوشتار عمدتاً بر سنت گملان تمرکز خواهد کرد. (اندرسون،1991)
گاملان: گروه ارکسترال و سبک موزیکال
تصور میشود گاملان که از کلمه جاوهای گامل، به معنی چکشزدن مشتق شده باشد که هم به یک گروه ارکستر مبتنی بر گانگ و هم به سبکهای موسیقی مرتبط با این گروهها اشاره دارد. از نظر منطقهای، سبک گاملان بسیار متنوع است و خود ارکسترهای گاملان از نظر اندازه متفاوت هستند. کوکها، صداها، سازها و ترکیبها تا حدی که هر گاملان مجموعهای منحصربهفرد را تشکیل میدهد. در نتیجه، سازبندیها به طور قابل توجهی با یکدیگر متفاوت به نظر میرسند. با این حال، علیرغم این، همه گاملانها شامل سه گروه اصلی ساز هستند: کوبه ای کوکشده ملودیک (متالوفون)، سازهای کوبهای تنظیمشده (گانگهای آویزان که با پتک نواخته میشوند) و سازهای کوبهای ریتمیک بدون کوک (ممبرانوفون) که با دست یا چوب نواخته میشوند.
گاملان یک سنت شفاهی است که در آن قطعاتی برای روزمرگی و زندگی در جامعه ایجاد میشود و چنین آهنگها و تکنیکهای موسیقی به صورت شفاهی منتقل میشوند، و به صورت شنیداری درونی میشوند و تماما با کمک حافظه اجرا میشوند. علیرغم تنوع سبکها در سراسر جزایر، گاملان شامل یک سیستم واحد زیباییشناسی موسیقی با اصول ساختاری مشترک برای آهنگسازی و اجرا است. این اصول پیچیده زیباییشناسی (با اصطلاحاتی که در سنت جاوه مرکزی ظاهر میشوند) عبارتند از کوک اسلندرو و پلونگ، مدالیته پات، ملودی بالانگانگ، ساختار کولوتومیک و بافت ایراما.
Slendro و pelong به دو سیستم تنظیم مورد استفاده در گاملان جاوه مرکزی اشاره دارند: اولی یک گام پنتاتونیک از پنج پرده در فواصل افزایشی تقریباً مساوی و دومی یک مقیاس هپتاتونیک از هفت پرده با فواصل متفاوت است. نکته مهم این است که این شماتیکهای راهنما در نگارش فقط به عنوان راهنما عمل میکنند و هر گروه در واقع کوک منحصربهفرد خود را ایجاد میکند. بهعلاوه، اگر گاملان بخواهد آهنگهایی را در اسلندر و پلونگ اجرا کند ، به دو مجموعه از سازهای مشابه نیاز دارد (یکی برای اسلندرو و دیگری برای پلانگ).
Pathet حالتی در سیستم مودال اندونزیایی است که تاکیدات و خطوط ملودیک، الگوهای تصادفی، حالات مشخصه و حتی کارکردهای فرهنگی خاصی را روایت میکند (معادل آکسان در موسیقی غربی). شش لاین اصلی در Pathet وجود دارد، سه لاین برای اسلندرو و سه لاین برای پلانگ اگرچه اغلب این نوع موسیقی با راگای هندی مقایسه میشود، این پاتت، چارچوبهای زیباییشناختی برای ترکیب/اجرای بداهه نیست، بلکه طرحهای مودال است که با صدها ژاندینگ (چرخههای سنتی از پیش ساخته شده) همراه است.
این گندینگها (ژاندینگها) هر کدام حاوی یک بالانگانگ (یک ملودی بنیادی کوتاه) هستند. بالانگانگ نه تنها ملودی اصلی اجرای آهنگ را فراهم میکند، بلکه گاترا (متر) را نیز تنظیم میکند که توسط طول گونگان (یک چرخه کامل از ملودی اصلی) دیکته میشود. تمام سازها در گاملان، «نقطه گذاری» یا «تفصیل» ملودیک و ریتمیک بالانگانگ را با «نقاط نگارشی» مشخص شده توسط رابطه کولوتومیک (الگوهای ریتمیک و متریم خاص موسیقی گاملان برای مشخص کردن الگوهای تو در توی زمانی) آنها با بالانگانگ و «تفصیلهای هتروفونیک» تعیین شده توسط ایراما (تراکم متن) ارائه میکنند. رابطه کولوتومیک به روشی اشاره دارد که در آن گاملان را میتوان بر حسب تقسیمبندیهای متریک (و ملودیک و ریتمیک) چرخهای کلی گونگان مفهومسازی کرد. گونگان چرخه کامل بالانگانگ را نقطهگذاری میکند و توسط گونگ آنگ نواخته میشود. واحدهای نیم و یا یک چهارم بخشهای چرخه کامل بالانگانگ را نقطهگذاری میکنند و توسط دیگر گانگهای آویزان و کنونگ نواخته میشوند .توضیحات بیشتر درباره روابط کولوتومیک گاملان در این مقاله نمیگنجد و نیاز به پرداخت مجزا دارد. روشی که به طریق آن، این مدلهای ابزاری و چارچوبهای سبکی در سطح منطقهای متنوع میشوند، با تفاوتهای بین گاملان سبک سولونی (جاوای مرکزی)، گاملان سبک یوگیانی (جاوه جنوبی)، گاملان به سبک آرک (جاوه شرقی) و گاملان به سبک بالیایی (بالی) قابل بررسی است. با در نظر گرفتن مفهوم اندونزیایی زیباییشناختی آلوس (تصفیه)، گاملان به سبک سولونی تمایل دارد از balungang پیچیده ، با بداههپردازیهای گسترده و پیچیده استفاده کند و با یک تمرین کلی نرم و ظریف اجرا شود. در مقابل، گاملان قدیمیتر به سبک یوگیانی، معمولاً از balungang کوتاهتر استفاده میکند، که به شیوه سنتی سختگیرانهتر با ایرامای سختگیرانهتر و سبک اجرای خاکیتر و خودمانیتر، در خدمت مفهوم گاگا (قدرت) است. گاملان به سبک آرک، که به دنبال کاسار (شاخص و گوشخراش بودن) است، از بالانگانگ تند، با صدای تند، بلند، ریتمهای هماهنگ و جزئیات پیچیده ریتمیک (مانند پیشبینی، عبور از الگوهای ریتمیک پیچیده از سطوح مختلف) استفاده میکند. در نهایت، گاملان سبک بالی به طور قابل توجهی با سایرین متفاوت است، زیرا علیرغم به اشتراک گذاشتن ابزارهای اصلی و اصول ساختاری، تأکید بسیار کمتری بر pathet و irama دارد و در عوض، بیشتر بر روی خود روابط کولوتومیک تمرکز میکند و در نتیجه سریع است و سرشار از ملودیها/ریتمهای درهم تنیدهای پویایی است که با استفاده از تامبرههای روشن و انفجاری زده میشوند و فیزیک بدنی قدرتمندی در تمرینها و اجراهای خود نیاز دارند.
گاملان: بافت تاریخی و عملکرد اجتماعی
عملکردها و اهداف اجتماعی اصلی گاملان در زمینهها، زمانها و مکانهای مختلف متفاوت است. خاستگاه فرهنگی گاملان و در واقع «گانگ» برنزی (کلمهای که منشأ جاوه ای آن مفروض است) تا حدودی نامشخص است. نظریه رایج کنونی این است که اجداد ابزاری “گانگ” طبلهای برنزی بزرگی هستند که از فرهنگ Dong son ویتنام باستان به جاوه، بالی و سوماترا (سوم تا دوم قبل از میلاد) وارد شدهاند، اما به دلیل اینکه طبلها عمدتاً به عنوان اشیاء هنری و نمادهای قدرت و موقعیت برای رهبران پادشاهی استفاده میشد، اجداد سبک و فرهنگی گاملان اندونزیایی در واقع ارکسترهای مذهبی بر پایه بامبو بودند، مانند ارکسترهای angklung جاوه، بالی، سوماترا و کالیمانتا، انگک لانگ یک ارکستر بر پایه سازهای ایدئوفونیک است.
این گروهها شامل اندازههای مختلف، کوکها و تنهای انگک لانگ، همراه با فلوتهای بامبو مانند سولینگ، زیلوفونهای چوبی مانند گامبانگ، طبلهای دو سر مانند کندهانگ و سازهای کوبهای مانند سنج بودند و به صورت کولوتومی اجرا میشدند. ساختارهایی که نمونه اولیه زیباییشناسی پاتت بودند. این گروهها ارتباط تنگاتنگی با دینداری داشتند و توانایی برقراری ارتباط با ارواح نیاکان را داشتند و نقشهای عبادی، تشریفاتی و هنری چندوجهی را در معابد مذهبی، بارگاههای سلطنتی و نمایشهای اجتماعی اجرا میکردند که توسط گاملان پذیرفته میشد.
متون ادبی تاریخی نشان میدهد که گانگهای باس در اوایل قرن اول بعد از میلاد ساخته شده بودند و به نظر میرسد که نمونههای اولیه «گانگ نوازی» در گروه های گاملان از قرن نهم ظهور کردهاند و همه گاملانهای آن دوره تداعیهای معنوی داشتند، زیرا ضربانهای مراقبهای آنها و ملودیها/ریتمهای در هم تنیده شان بهعنوان توانایی ادغام انسان و قلمرو معنوی و در نتیجه فراخوانی و گفتگو با ارواح اجدادی در نظر گرفته میشد.
با این حال، تفاوت اصلی با گاملان امروزی، تقسیم به گروههای «فورته» یا «پیانو» بود، اولی ترکیبی بود از گانگ، متالوفون و طبل و دومی گانگ، زیلوفونهای چوبی، چند متالوفون کلیدی و فلوت. گاملان “فورته” برای اهداف تشریفاتی در فضای باز در کراتون (بارگاههای سلطنتی)، در صفوف مردمی و در جشنهای مذهبی مفصل، و همچنین به ویژه برای مراسم رقص باران در مزارع برنج استفاده میشد، در حالی که گاملان “پیانو” برای عملکردهای آیینی داخل ساختمان مانند مناسک خلسه معنوی در معابد و برای سرگرمی با بازی به عنوان بخشی از اجراهای هنری جامعه استفاده میشد. کهن الگوی چنین سرگرمیای، کلنگان (klenèngan)، یک ماراتن موسیقی، فرهنگی و اجتماعی شبانهروزی بود و حول محور گاملان میچرخید، که شامل اجرای موسیقی مطلق و همچنین اجرای آهنگ، داستان، رقص و تئاتر بود که فرهنگ سنتی را پایدار میکرد. اگرچه گروههای فورته و پیانو بعداً از نظر شکل و عملکرد در یک سنت یکپارچه گاملان ادغام شدند، میراث این تقسیمبندی هنوز به روشهای خاصی ادامه دارد، برای مثال، سبکهای قدیمیتر ، تشریفاتی بوده و عمدتاً برای عملکردهای آیینی خاص مورد استفاده قرار میگیرند.
رقص در گاملان شامل مجموعهای از سنتهای محلی است، اما شاید رایجترین آنها نوعی سنت رقص نقابدار باشد. رقصهای نقابدار برگرفته از رقص روایی سنتی است که توسط مردان و زنان اجرا میشود و با موسیقی گاملان کارگردانی میشود. بیشتر نوازندگانی که وارد حالت «خلسه» میشوند، با موسیقی گاملان رقصهای سنتی را اجرا میکنند که حرکات حیوانات را تقلید میکند. “رقص ارواح نقابدار” در جاوه شرقی و بالی، از سنتهای هنرهای رزمی محلی برای رقصهای سبکی استفاده میکنند که تجسم جنگجویان اسطورهای است و داستانهای عامیانه اعمال بزرگ آنها را اجرا میکند.
اسلام اگرچه تأثیر قابل توجهی روی گاملان بر جای نگذاشت اما مفاهیم صوفیانه مانند سماء، توانستند تقریباً ارتباط معنوی و تعالی از طریق موسیقی و مناسک صوفیانه وجدآمیز، سطح دیگری از عرفان و معنویت عبادی را به کلنگان و دیگر مراسم آیینی و جشنهای اجتماعی اضافه کنند. آداب و رسوم تشریفاتی مخصوص گاملان برای جشنهای خاص مسلمانان ایجاد شد، مانند هنر عبادی برای هفته مقدس در ماه جاوه مولود (ماه اسلامی ربیع اول).
حاکمیت اروپا نیز تنها تأثیرات متوسطی بر سنت گاملان گذاشت. با معرفی فرمهای موسیقی غربی، مانند گروههای راهپیمایی نظامی و موسیقی مذهبی غربی، اتحاد گروههای گاملان فورته پیانو را در گروه واحد معاصری که قادر به اجرای سبکها و عملکردهای مختلف هستند، ایجاد کرد. در طول دوره استعمار بود که گاملان جاوهای برای اولین بار به شهرت بین المللی دست یافت، به ویژه پس از حضور در نمایشگاه جهانی پاریس (1889)، که الهام گرفته از تقلید از چندین آهنگساز موسیقی کلاسیک غربی، به ویژه کلود دبوسی بود.
تضعیف دربارهای سلطنتی، به ویژه در بالی، تغییرات اجتماعی را ترویج کرد که تا حدودی طعنه آمیز، این سنت را تحت حاکمیت استعماری دموکراتیزه کرد. این روند منجر به تکثیر اشکال هنری گاملان شد.
ظهور ناسیونالیسم مصادف شد با ظهور صنعت ضبط و پخش رادیویی، که موسیقیهای محلی، از جمله انواع زیادی از سنتهای گاملان را در سراسر جزایر منتشر کرد. گاملان، در کنار فرمهای موسیقی محلی و مردمی-بومی مانند دانگدوت (آوازهای فقرای شهری که آواز و متنهای بومی را با سبکهای فیلمی هندی و مالزیایی ترکیب میکرد)، به نماد سیاسی قدرتمندی از بومیان و حاکمیت فرهنگی در مبارزه برای استقلال تبدیل شد. در شرایط پسا استعماری، برخی از فرمهای موسیقی این روند را در خدمت به عنوان نمادهای سیاسی برای گروههای جداییطلب حفظ کردند، و دولت اندونزی تلاش کرد از گاملان به عنوان پادزهری برای تفرقهها استفاده کند و آن را به عنوان نمادی از “فرهنگ ملی” تبلیغ کرد. تنوع زبانی، موسیقایی و فرهنگی خود این سنت به این معنی است که این سنت به درجه بالایی از موفقیت دست یافته است. (اسپیلر،2022)
سازشناسی
اندونزی با تنوع فرهنگی و قومی خود میزبان انواع مختلفی از موسیقی سنتی است که سرشار از تاریخ، و داستان منحصربهفرد است.
ریندیک (بالی)
ریندیک یکی از آلات موسیقی سنتی بالی اندونزی است. از چوب بامبو ساخته شده و به خاطر صدای روان و خوش آهنگش بسیار معروف است. نوعی زیلوفون است که از چندین لوله بامبو با طولهای مختلف تشکیل شده است که برای تولید موسیقی با چکش به آن کوبیده می شود. معمولاً در ساختن الگوهای ملودیک هماهنگ و پیچیده از ریندیک استفاده میشوند که باعث میشود ریندیک برای مراسم تشریفاتی و ارائه فرهنگ بالی بسیار مفید باشد و به عنوان موسیقی پس زمینه ارائه شود. این ساز ارزش فرهنگی دارد و منعکس کننده میراث هنری و حس اجتماعی مردم بالی است.
آنگکلونگ
Angklung یک ساز سنتی منحصربهفرد از Sunda، غرب جاوه، ساخته شده از بامبو است. هر لوله بامبو اندازه و طول متفاوتی دارد و در نتیجه تنهای متفاوتی دارد. وقتی تکان میخورد، هارمونیهای مسحورکننده و غنی تولید میکند. این شکل هنری فقط به موسیقی محدود نمیشود، بلکه دارای ارزشهای فرهنگی عمیقی است. برای قرنها، angklung بخشی جداییناپذیر از رویدادهای فرهنگی مختلف مانند مراسم سنتی، نمایشهای هنری و جشنهای مذهبی بوده است علاوه بر این، انگکلونگ با ترکیبی از صداهای زیبا و ارزشهای سنتی، یکی از میراثهای فرهنگی است که باید توسط نسلهای فعلی و آینده حفظ و نگهداری شود.
ساساندو
ساساندو یک ساز موسیقی مسحورکننده است که در شرق نوسا تنگگارا، اندونزی سرچشمه گرفته است. ساساندو که با استفاده از برگهای نخل بافته شده و مجهز به رشتههایی است، صدایی متمایز و مسحورکننده ایجاد میکند. وقتی به سیمها زخمه میزنند ملودی دلپذیری تولید میکند که شنونده را مجذوب خود میکند. منحصربهفرد بودن این ساز نه تنها در نحوه ساخت پیچیده آن بلکه در نقش مهم آن در فرهنگ و سنتهای منطقه است.
ساساندو صدایی مقدس ارائه میدهد و بخشی جداییناپذیر از مراسم سنتی، آیینها و رویدادهای فرهنگی است. به این ترتیب، ساساندو یک ساز موسیقی و نماد غرور و هویت فرهنگی برای مردم محلی و همچنین بقیه اندونزی است. (اندرسون،1991)
اکنون سفر کوتاهی میکنیم به زیبایی موسیقی اندونزیایی که به بخشی جدایی ناپذیر از فرهنگ موسیقی فولکلور جهان تبدیل شده است.
بخش شنیداری موسیقی اندونزی
منابع | موسیقی اندونزی
- Music of Indonesia by Richard Anderson Sutton 1991
- Focus: Gamelan Music of Indonesia By Henry Spiller 2022