کتاب نظری به موسیقی ایرانی روح الله خالقی

پیشگقتار کتاب نظری به موسیقی ایرانی روح الله خالقی

مقدمه نویسنده کتاب نظری به موسیقی ایرانی

هنرهای زیبا نماینده احساسات و روحیات هر قوم است و چون ذوقیات ملل متفاوتست هنرهای مردم هم که تراوش‌های روحی آنهاست از یکدیگر متمایز می باشد. همانطور که آداب و عادات دو قوم، مختلف است اگر موسیقی آنها نیز با هم متفاوت باشد جای تعجب نیست. اوضاع جغرافیائی و طبیعی و عوالم روحی و معنوی و طرز عقاید و افکار و کیفیت رسوم مذهبی و درجه تمدن و سوابق تاریخی و حوائج زندگانی مادی همه در اختلاف موسیقی دو قوم عوامل مؤثری است. چنانکه روح و ذوق و احساسات و عواطف مال مشرق و مغرب زمین با یکدیگر جنبه های کاملا مشترکی ندارند و به همین سبب هنرهای آنها نیز روشهای مختلف دارد. 

ایرانی هر چه با موسیقی خارجی آشنا باشد و به موسیقی خود به نظر بی اعتنائی بنگرد اگر موقع فراغتی برایش در رسد و از تلاش زندگی مادی خسته شود، دیوان حافظ و سعدی را میجوید و چند بیتی از آن را با آهنگ موسیقی ملی خود که با آن پرورش یافته می خواند و اگر کتاب شعری نیافت و خود هم تصادفا شعری از حفظ نداشت، باز با خود زمزمهای می کند که بی انکه خود متوجه باشد آهنگ یکی از نغمات موسیقی میهن اوست.

زیرا وی در دامان مادری پرورش یافته که با آهنگ دشتی برایش لالائی خوانده، در کوچه و بازار از دهان هر دوره گردی نغمه ابو عطا و افشاری شنیده؛ مؤذن و قاری قرآن با آهنگ حجاز گوش او را نوازش داده و قلبش را روشنی بخشیده، دوستان و آشنایانش اگر موسة می دانسته اند نغمه شور و شهناز را برایش نواخته و خوانده اند، گا رهگذر با آهنگ منصوری یانغمه دیگر از او کمک خواسته، نوای نی چوپان را شنیده و درویشی برایش مثنوی خوانده و بالاخره در سرزمین تربیت شده که ناله جانسوز دشتی و نوای غم انگیز سه گاه و نغمه باشکوه همایون و آواز راحت بخش نوا و آهنگ نشاط آور ماهور در آن متداول و رایج بوده و بخصوص در دوران اخیر این نغمه ها را مکرر از رادیو شنیده است، چگونه کسی که به این الحان و نغمات انس و الفت یافته می تواند بانوای دیگری که در دل او اثر نمی کند و با ذوق و روحیات او توافق کامل ندارد خود را تسلیت دهد و از آن لذت برد!

در موقع غم و بیچارگی انسان همه چیز را فراموش می کند و از تظاهرات زندگی مادی بی اختیار منصرف می شود و اگر در حالت عادی به تقلید و تصنع خود را فریفته آهنگ های موسیقی دیگران تصور می کند در این هنگام باز دنبال نغمه و نوائی می گردد که در خون اجداد او نفوذ یافته و یادبود گذشته های شیرین و خاطره های لذت بخش اوست. این همان موسیقی ای است که اول دفعه پای گهواره از حنجره مادر در امده و در گوش طفل اثری بخشیده که اگر تصمیم و اراده هم از آن دست بردارد باز در اعماق دل نفوذ و تأثیر دارد و هر وقت موقع فرا رسد نغمات آسمانی آن در گوش هوش بانگ می دهد و کار را به جائی می رسانا که اگر کسی را به ساز و آواز خوشی دسترسی نباشد با آهنگ صدای خود که هر چه هم بد باشد برای او مطبوع و دل ان است نغمات موسیقی ماسی خود را می خواند.

پس موسیقی که نماینده ذوق فطری است باید مطابق احساسات مترجم خیالات بشر باشد و چون ذوق و قریحه و احساس معیار مشتری میان مردم اقوام مختلف ندارد هر کشوری را موسیقی مخصوصی است که خاطرات ایام گذشته و نمونه احساسات و عواطف مردمی است که در آن کشور نشو و نما یافته اند و شک نیست که قدمت تمدن و کیفیت زندگی دوره های مختلف و انقلابات و اتفاقات و حوادث تاریخی و خاطرات شادی بخش و دوران غم انگیز گذشته همه دست به دست یکدیگر داده  موسیقی امروز ما را پدید آورده اند. از طرف دیگر چون تمدن دنیا را به هم نزدیک کرده و بشر را تحت تأثیر احساسات مختلف گذارده صنایع هر ملت نیز در نتیجه معاشرت با  ملل دیگر تغییر می کند و هر زمان رنگی تازه به خود می گیرد.

مثلا جائی که زبان و خط ما که مهمترین نشانه ملیت ماست در اثر معاشرت با اقوام دیگر تغییر کرده و صنعت نقاشی و حجاری و معماری ما نیز هر زمان جلوه ای خاص به خود گرفته و رسوم و آداب و عادات و طرز زندگی ما مكرر عوض شده آیا ممکن است احساسات و عواطف و ذوقیات ما که موسیقی ما هم نتیجه آنهاست تا ابد بریک نهج و به یک سبک باقی بماند؟ طبیعی است که موسیقی ما نیز مانند سایر هنرهای ما تنها متعلق به ملت ما نبوده و هر نغمه از گوشه ای پدید آمده و بانغمات ملی ما مخلوط شده و تحت تأثیر احساسات ما یک دوره تحول طولانی را پیموده تا به صورت الحان کنونی درآمده و با آن که معلوم نیست اصل هر نغمه های از کجا بوده ما تمام آنها را اکنون موسیقی ملی خود می دانیم زیرا ذوق و قريحه ما آنها را پرورش داده و این نغمات نتیجه حوادث گوناگون دوره های گذشته و خلاصه افکار و عقاید و شیره احساسات و عواطف ماست.

اگر مانغمه ای را از دیگران اقتباس کرده ایم بی شک ذوق و قریحه مادر آن بی اثر نبوده و آن را مطابق درجه فهم و ادراک خود تغییر و تبدیل داده و به صورتی درآورده ایم که نمی توان آن را موسیقی دیگران گفت بلکه موسیقی مخصوص ملت ماست. البته این تغییر و تبدیل تا چندی پیش کمتر بوده و امروز که اختراعات جدید دنیا را بیشتر به هم نزدیک و مربوط کرده اثرش زیادتر است و اینجاست که باید متوجه بود مبادا در اثر تقلید از طریق صواب ما شویم. مثلا وقتی امروز در همه جا موسیقی خارجی می شنویم آن در موسیقی ما هیچ تاثیری نخواهد داشت و موسیقی ماهی بدون تغییر و تفاوت خواهد ماند؟

آیا موسیقی کلاسیک که امروزه در شهرهای بزرگ کشور ما بازار رایجی دارد و صدای رادیوها بلندگوی سینماها و صفحه فروشی ها در ذوق موسیقیدانهای ایران هیچ گونه تأثیری نخواهد کرد؟

شک نیست که این عوامل در تغییر موسیقی ما مؤثر است چنانکه در سالهای اخیر که موسیقی اروپائی هم بیشتر می شنویم سبک نوازندگی تغییر کرده و در قطعاتی که موسیقیدانها می سازند این تفاوت کاملا مشهود است. با وجود این اهل فن آگاهند که موسیقی ما با موسیقی خارجی باز هم متفاوت است و حالت خاصی دارد که می توانیم هنوز آن را موسیقی ملی ایران بنامیم. پس معلوم شد که موسیقی ما با آنکه بتازگی خیلی تغییر کرده و این تفاوت روز به روز بیشتر محسوس می شود باز هم رنگ ملی خود را از دست نداده اما چنانکه اشاره شد غفلت موسیقیدان‌ها ممکن است بتدریج این اختلاف را زیادتر کند تا آنکه موسیقی ما رنگ طبیعی و ملی خود را از دست بدها و مخصوصا در شهرهای بزرگ این تحول زودتر صورت بگیرد.

زیرا موسیقی فرنگی بر قواعد علمی متکی است و هزاران کتاب موسیقی بر زبانهای مختلف نوشته شده و نغمات گوناگون که تعیین عاده آن از شمار بیرون است نیز به خط موسیقی در اداره و از آموزشگاه های موسیقی همه ساله هنرمندان قابل که هر یک برای تشویق و ترغیب موسیقیدانهای دیگر و انتشار موسیقی شود عوامل موثری هستند بیرون می آیند بخصوص که این نوازنده اند سازندگان در اطراف عالم پراکنده شده به هرجا وارد می شوند چون قابلیت آنها در اثر زحمت و کار منظم بیش از موسیقیدانهای ما است لذا کار موسیقی محلی بی رونق جلوه کرد.

آنها به انتشار هنر خود می پردازند ولی موسیقی ما روز به روز پا از دایره جماعت بیرون می گذارد و گوشه نشینی اختیار می کند زیرا عده موسیقیدانهای تحصیلکرده بین ما انگشت شمار است و سایرین همه متوجه این مطلب نیستند و وسایل چاپ و انتشار نغمات موسیقی علمی پرورش یافته به سهولت امکان پذیر نیست و از همه اینها گذشته اغلب سازندگان و نوازندگان ایرانی از قواعد نوشتن موسیقی خود بی اطلاع اند و سعی دارند تا ممکن است موسیقی ملی خود را تغییر ندهند و ملتفت این نکته نیستند علت اینکه موسیقی ما حوائج زندگانی فعلی ما را بر نمی آورد این است که در عین علاقه به موسیقی خود با کمال سهولت وسیله محو و نابود شدن آن را بدست خویش فراهم می کنند و به تدریج بازماندگان ما را از شنیدن نغمات ملی که بهترین خاطره ذوق مردم این مرز و بوم است محروم می سازند.

کتاب نظری به موسیقی ایرانی روح الله خالقی