منو
کتاب ارکستراسیون
در این نوشته سعی داریم تا پس از برسیِ کوتاهِ مفهوم ارکستراسیون به چند نمونه از بهترین کتاب‌های ارکستراسیون به زبان فارسی بپردازیم.
ارکستراسیون چیست؟
از جذاب‌ترین ارمغان‌های فرهنگ غربی، موسیقی کلاسیک و صدالبته ارکستر سمفونی آن است. ارکستری که سال‌ها طول کشید تا شکلی استاندارد به خودش بگیرد و هنوز هم محبوبیت و کاربرد خود را حفظ کرده است. یکی از رایج‌ترین تقسیم‌بندی‌ها، ارکستر سمفونی را به چهار دسته تقسیم می‌کند: سازهای زهی آرشه‌ای، سازهای بادی چوبی، سازهای بادی برنجی و سازهای کوبه‌ای. ویلن، آلتو، ویلنسل و کنترباس در دستۀ اول؛ فلوت، پیکولو، ابوا و کلارینت و … در دستۀ دوم؛ توبا، ترومبون و ترومپت و … در دستۀ سوم و در دستۀ چهارم هم سازهایی مثل مثلث، تیمپانی و شیکر قرار می‌گیرند.
یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های یک آهنگساز در موسیقی کلاسیک غربی، چینش صحیح این سازها در کنار یکدیگر است. منظور از چینش«صحیح» این نیست که آهنگساز صرفاً از مجموعه قواعدی یکسان و همیشگی پیروی کند؛ بلکه منظور پیشگیری از وقوع خطاهایی است که به کیفیت صدادهی ارکستر صدمه می‌زند. مثلاً اینکه دوبل کردنِ کدام سازها کیفیت شنیداری استانداردی تولید می‌کند؛ کدام ترکیب باعث می‌شود کیفیت صوتی یک ساز فدای دیگری شود و یا اینکه کدام جملۀ موسیقایی برای کدام ساز غیرقابل اجراست و برای دیگری کاملاً ممکن؟
بیشتر آهنگسازان با نوازندگیِ ساز پیانو آشنایی دارند و بسته به پیشنیۀ خود، ممکن است بر برخی سازهای ارکستری نیز تسلط داشته باشند. با این همه، و با توجه تنوع سازهای ارکستر، آهنگساز به مرجعی احتیاج پیدا می‌کند که برای او دامنۀ صوتی، کیفیت صوتی ساز در رجستر‌های خاص، و چالش‌های نوازندگان را به خوبی شرح دهد. بررسی پارتیتور، معاشرت با نوازندگان سازهای مختلف کتاب‌ها، و در نهایت مطالعۀ رساله‌های آموزشی ارکستراسیون می‌تواند نیاز آهنگسازان را مرتفع کند.
بهترین کتاب‌های ارکستراسیون
کتاب رسالۀ ارکستراسیون در چهار جلد به قلم شارل کوکلین
کتاب رسالۀ ارکستراسیون در چهار جلد به قلم شارل کوکلین، موسیقی‌شناس و آهنگساز فرانسوی، در اوایل قرن بیستم به چاپ رسید. نسخۀ فارسی آن توسط نشر افکار و با ترجمۀ محسن الهامیان منتشر شده است. این کتاب کار خود را با معرفی سازهای بادی چوبی، فلوت، آغاز کرده است و در ادامه دربارۀ سونوریته، حجم صدا و ترکیب سازها نوشته است. کتاب ارکستراسیون، نوشتۀ کِنت کِنان، یکی از محبوب‌ترین عناوین چاپ شده در ایران است. این عنوان برای اولین بار در سال 1983 به زبان انگلیسی به چاپ رسید؛ هوشنگ کامکار ترجمۀ آن را توسط نشر افکار راهی بازار کرده است. در این کتابْ دامنۀ صوتی، رنگ صوتی، چالش‌های اجرایی سازها، و البته کیفیت کنار هم‌نشینی این سازها بررسی شده است. به همین دلیل از این کتاب در طراحی سوالات سازشناسیِ آزمون ورودی دانشگاه‌ها نیز استفاده می‌شود. همچنین کنت کنان به واسطۀ کتاب کنترپوان نیز در بین هنرجویان موسیقی شناخته شده است.
کتاب آموزش ارکستراسیون به قلم ساموئل اَدلر
اثر دیگری که در زمینۀ ارکستراسیون در دسترس هنرجویان فارسی‌زبان قرار گرفته است، کتاب آموزش ارکستراسیون به قلم ساموئل اَدلِر است که نسخۀ انگلیسی آن در سال 1982 به چاپ رسیده است. نشر نای و نی این کتاب را با ترجمۀ علی‌اکبر امیدنژاد و فرشاد مشفقی، و با ویرایش فنی امیرحسین اسلامی به چاپ رسانده است. مطالب سازشناسی این کتاب با سازهای زهی آرشه‌ای آغاز شده است و تا پایان بخش اول تمامی سازهای رایج موسیقی کلاسیک غربی، مثل گیتار و بانجو، نیز بررسی شده‌اند. در بخش دوم کتاب به نت‌نگاری برای ارکستر، نقش‌های مختلف ارکستر در اجرای قطعات کلاسیک و همچنین رویکرد مناسب در بازنویسی برای ارکستر اشاره شده است.
کتاب اصول ارکستراسیون نوشتۀ ریمیسکی کورساکف
یکی از قدیمی‌ترین منابع ارکستراسیون که هنوز هم در بین دوست‌دارانِ ایرانی موسیقی جایگاه خودش را حفظ کرده، کتاب اصول ارکستراسیون نوشتۀ ریمیسکی کورساکف است. این کتاب توسط نشر نای و نی به چاپ رسیده است و هوشنگ کامکار ترجمۀ آن را به عهده گرفته است. نسخۀ اولیۀ این کتاب در سال 1913 به چاپ رسیده است و در قیاس با عناوین بالا، حجم کمتری دارد.
کتاب اصول سازبندی ارکستر به قلم هکتور برلیوز
کتاب اصول سازبندی ارکستر به قلم هکتور برلیوز و ریچارد اشتراوس در بین عناوین معرفی شده بیشترین قدمت را دارد. بخشی از این کتاب، رسالۀ ارکستراسیون برلیوز است که در سال 1844 چاپ شده بود. پرویز منصوری با همکاری انتشارات فرهنگ و هنر این اثر را به فارسی منتشر کرده است.
کتاب ارکستراسیون اثر پال متیوز
کتابی دیگر با عنوان ارکستراسیون(؛) گزیده‌ای از اندیشه موسیقی‌دانان در باب سازآرایی به قلم پال متیوز نوشته است. ترجمۀ این اثر بر عهدۀ کامران غبرایی بوده است و با همکاری نشر هم‌آواز منتشر شده است.
کتاب ارکستراسیون به زبان ساده، به قلم علی‌اکبر قربانی
یکی از عناوین تألیفی ارکستراسیون به زبان فارسی، کتاب ارکستراسیون به زبان ساده، به قلم علی‌اکبر قربانی است که توسط نشر هم‌آواز منتشر شده است. جلد اول کتاب به سازهای زهی و جلد دوم آن به سازهای بادی چوبی اختصاص دارد.
نتیجه
با گذری در فهرست کتاب‌های منتشر شده در باب سازبندی و ارکستراسیون به نظر می‌رسد منابع به‌روز و مناسبی در بازار موجود است. البته که تعداد عناوین تألیفی در این باره هنوز هم انگشت‌شمار است. با توجه به اینکه ذائقۀ شنیداری و آهنگسازی موسیقی‌دانان ایرانی تفاوت چشم‌گیری با همکاران غربی‌شان دارد نیاز به تألیف کتابی که این ذائقه را در برگیرد حس می‌شود. همچنین هیچ عنوانی به بررسی ارکستراسیون سازهای ایرانی در کنار سازهای ارکستر غربی نپرداخته است؛ امری که دربارۀ موسیقی آذربایجان قابل قبول به نظر می‌رسد.
