موسیقی فلامنکو و عوامل موثر بر لحن آن

     در این نوشتار سعی داریم با موسیقی فلامنکو و مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار در لحن و حال و هوای این موسیقی، با تمرکز بر موسیقی  ساخته شده برای گیتار فلامنکو آشنا شویم.

فلامنکو یک فرم هنری مبتنی بر سنت‌های مختلف موسیقی فولکلور جنوب اسپانیا است که در خرده فرهنگ هیتانو (Gitano) در منطقه آندلس توسعه یافته است. در معنای وسیع‌تر، این اصطلاح برای اشاره به انواع سبک‌های موسیقی معاصر و سنتی معمول جنوب اسپانیا استفاده می‌شود. فلامنکو ارتباط تنگاتنگی با هیتانوهای قومیت رومی (Romani) دارد، که در اصطلاح فارسی به آنها کولی گفته می­‌شود. آن‌ها سهم قابل توجهی در پیدایش و حرفه‌ای شدن این سبک هنری داشته‌اند. با این حال، سبک این هنر منحصرا اندلسی است و هنرمندان فلامنکو از نظر تاریخی، شامل هیتانوها و غیرهیتانوها در نظر گرفته می­‌شوند.

قدیمی‌ترین رکورد موسیقی فلامنکو به سال 1774 میلادی در کتاب Las Cartas Marruecas نوشته خوزه کادالسو برمی­‌گردد و توسعه فلامنکو در طول دو قرن گذشته به خوبی مستند شده است. در 16 نوامبر 2010، یونسکو فلامنکو را یکی از شاهکارهای شفاهی و ناملموس میراث بشریت اعلام کرد.

هنر فلامنکو بر اساس سه شیوه بیان آواز (Cante)، رقص (Baile) و گیتار (Toque) ارائه می­‌گردد. جدیدا تکنوازی گیتار در موسیقی فلامنکو از محبوبیت زیادی برخوردار شده است و اجراهای بسیاری به صورت تکنوازی گیتار برپا می­‌گردند.

مهمترین عوامل خاص کننده لحن موسیقی فلامنکو عبارتند از دستگاهی بودن، گام­‌ها و مدها، کمپاس و تکنیک­‌های خاص نوازندگی گیتار که در ادامه شرح داده می­‌شوند.

موسیقی فلامنکو و دستگاه

فلامنکو یک موسیقی دستگاهی است و به دستگاه­های آن Palo و به جمع دستگاه­‌ها Palos گفته می­‌شود. هر Palo در حقیقت یک فرم از موسیقی فلامنکو می­‌باشد که با تفاوت­‌هایی در پترن‌­های ریتمیک، گام یا مدی که قطعه در آن ساخته شده است، توالی­‌های مختلف آکوردها، کاراکتر موتیف­‌ها و تفاوت­‌ها در رقص و اشعار از هم متمایز می­‌شوند. این تفاوت­‌ها سختگیرانه نیستند و فقط برای دسته بندی و طبقه بندی آثار مشابه استفاده می­‌شوند.

بیش از 50 پالو در موسیقی فلامنکو شناسایی شده است. طبقه‌بندی­‌های متفاوتی برای Palo ها پیشنهاد شده است. بعضی از دسته بندی­‌ها بر اساس منطقه آفرینش این فرم­‌ها می­‌باشد و برخی دیگر بر اساس تشابه حال و هوای فرم‌­ها. در سال 1990، آقای Christof Jung طبقه بندی شامل سه دسته بر اساس حال و هوای فرم‌­ها را پیشنهاد نمود که دسته اول شامل پالوهای با سنگین‌ترین حال و هوا، دسته سوم شامل پالوهای شاداب و سرخوش، و دسته دوم شامل پالوهایی است که در دسته اول و سوم قرار نمی­‌گیرند. این سه دسته و تعدادی از پالوهای معروف هر دسته به شرح زیر می­‌باشند:

• دسته Cante Grande شامل پالوهای جدی مثل Soleares، Siguiriyas و…
• دسته Cante Intermedio شامل پالوهایی مثل Malaguenas، Tarantas/Taranto، Tientos و…
• دسته Cante Chico شامل پالوهایی مثل Alegrias، Bulerias، Farruca، Rumba و…

دسته‌بندی دیگری نیز بر اساس ترکیب منشا و سرزمین پیدایش و حال و هوا انجام شده است. در شکل یک یکی دیگر از شیوه‌­های طبقه‌بندی پالوها نمایش داده شده است.

گام و مد در موسیقی فلامنکو

بر خلاف دوره Common Practice در موسیقی اروپا که عمدتا از گام­های Major و Minor استفاده می‌­شد، در موسیقی فلامنکو، مد فریژین از اهمیت بالایی برخوردار است و یکی از عوامل ایجاد حال و هوای خاص این موسیقی می­‌باشد و تعدادی از مهمترین پالوهای فلامنکو از مد فریژین استفاده می­‌کنند.

مد فریژین را از دو طریق با استفاده از گام­های ماژور و مینور به شرح زیر می‌­توان پیدا کرد:

• در روش اول، مد فریژین سومین مد از گام ماژور است. به این صورت که اگر یک گام ماژور مثل دو ماژور را با نت‌­های CDEFGAB در نظر بگیریم و از سومین نت گام شروع کنیم، مد می فریژین با نت­‌های EFGABCD را خواهیم داشت.
• در روش دوم، مد فریژین همان گام مینور طبیعی است که نت دوم آن نیم پرده بم شده است. مثلا اگر گام می مینور طبیعی (E natural minor) با نت­‌های EF#GABCD را در نظر بگیریم و نت دوم آن را نیم پرده بم کنیم به مد می فریژین با  نت­‌های EFGABCD خواهیم رسید.

از بین تمام مدهای فریژین که از گام­‌های ماژور یا مینور قابل استخراج هستند، در فلامنکو از دو مد فریژین زیاد استفاده می­‌شود که این دو مد عبارتند از:

• مد می فریژین که در فلامنکو به آن Por Arriba گفته می­‌شود و نت­‌های آن عبارتند از: EFGABCD
• مد لا فریژین که در فلامنکو به آن Por Medio گفته می­‌شود و نت­‌های آن عبارتند از: ABbCDEFG

تعدادی از رایج‌ترین پالوها و مد یا گام مرتبط با آنها به شرح زیر می­‌باشند:

• پالوهای Soleares، Malaguenas و بعضی مواقع Rumba از مد می فریژین یا همان Por Arriba استفاده می­‌کنند.
• پالوهای Siguiriyas،  Bullerias، Tientos از لا فریژین یا همان Por Medio استفاده می­‌کنند.
• پالو Alegrias  اغلب با گام لا ماژور شروع می‌شود و البته در بعضی مواقع ماژولاسیون­‌هایی به گام‌­های مینور در قطعه اتفاق می‌افتد.
• پالو Farruca اغلب در لا مینور است.
• پالوهای Taranto/Taranta از مد فادیز فریژین استفاده می­‌کنند.

البته باید دقت کنیم بخش بزرگی از حال و هوای پالوها و موسیقی فلامنکو علاوه بر استفاده از گام­‌ها و مد­های خاص، به آکورد­های تا حدودی غیر متعارف (از نظر موسیقی کلاسیک در دوران Common Practice) نیز بستگی دارند. برای مثال در پالوهای Taranto/Taranta آکورد پایه که با تمام سیم­های گیتار نواخته می­شود عبارت است از: F#C#F#GBE که نوایی بسیار محزون و راز آلود به این پالو می­‌بخشد یا در پالوهای دیگر از نوعی از آکورد فا ماژور با نت های FCFABE به طور گسترده استفاده می‌شود که وجود نت های دو و سی و همچنین فا و می در کنار هم دیسونانس و حال و هوای خاصی ایجاد می­‌کند و به آکورد می ماژور حل می­‌شود. مشابه همین آکورد در مد Por Medio از نوعی از آکورد سی بمل ماژور با نت های BbDBbDE با نت باس روی سیم پنج استفاده می‌­شود و به آکورد لا ماژور حل می­‌شود.

کمپاس در موسیقی فلامنکو

در موسیقی کلاسیک مترها و تاکیدات متریک مشخص کننده نبض قطعه هستند. مثلا در متر سه چهار، ضرب اول نسبت به دو ضرب بعدی دارای تاکید است یا در متر چهار چهار، ضرب اول و سپس ضرب سوم تاکید بیشتری دارند. در موسیقی فلامنکو، در بعضی از پالوها مفهومی به نام Compas داریم که شبیه متر ولی طولانی‌تر است. به عبارت دیگر سیکل­‌های ریتمیک در موسیقی فلامنکو توسط کمپاس مشخص و متمایز می‌شوند. مثلا کمپاس Solea که به شیوه­‌های مختلف در Alegria و Bulleria هم استفاده می­‌شود، دوازده ضرب دارد و تاکیدات روی ضرب‌های 3 و 6 و 8 و 10 و 12 می­باشد و به صورت زیر نوشته می‌­شود:

1   2   [3]   4   5   [6]   7   [8]   9   [10]   11   [12]

هر کدام از اعداد نشانگر یک ضرب و به عبارت بهتر یک نت سیاه می­‌باشند. در بعضی مواقع در Bullerias، قطعه از ضرب 12 که دارای تاکید است شروع می­‌شود. توجه داشته باشیم که در نت نویسی، برای این پالوها از متر سه چهار استفاده می‌­شود و استنباط و اجرای ضرب­های کمپاس به عهده نوازنده می‌­باشد و در صفحه نت مشخص نمی­‌باشد.

برای مثالی دیگر، کمپاس Siguiriyas کمی پیچیده‌تر است و به صورت زیر نوشته می­‌شود:

[1]   &   [2]   &   [3]   &   &   [4]   &   &   [5]   &

توجه داشته باشید که در این نوع شمارش، هر کدام از اعداد و علامت­‌های & دارای ارزش زمانی برابر نت چنگ هستند. در شکل دو نمونه نت نویسی شده این کمپاس قابل مشاهده است.

بعضی از پالوها نیز کمپاس خاصی ندارند و در همان مترهای کلاسیک نوشته شده و بررسی می‌­شوند. مثلا Farruca  و Taranto در متر چهار چهار، Malaguena و Fandango در متر سه چهار، بعضی از پالوها مثل Tientos در ترکیبی از میزان­های به طور مثال دوازده هشت و چهار چهار، و بعضی از پالوها مثل Taranta در بخش هایی بدون کمپاس و متر و به شیوه آزاد نوشته و نواخته می­‌شوند. در بعضی از پالوها و قطعات فلامنکو مثل Siguiriyas، نت نویسی با ترکیب یکی در میان مترهای سه چهار و شش هشت نوشته می­‌شود. لازم به ذکر است که نحوه خواندن این نت­ها با روش مرسوم در کلاسیک متفاوت است و مثلا یک چنگ در متر سه چهار و متر شش هشت بعد از آن ارزش زمانی یکسانی دارند. در شکل دو این نوع نت نویسی نشان داده شده است. همچنین شمارش کمپاس Siguiriyas که در قبل توضیح داده شد نیز در شکل دو قابل مشاهده می‌­باشد:

تاکیدات یا ضرب­‌های کمپاس در موسیقی فلامنکو با گیتار، با فورته نواختن نت­‌ها و یا ضربه به بدنه گیتار با ناخن انگشت حلقه اجرا می­‌شود که با این ضربات ریتم‌­ها جلورونده و سنکوپ­‌ها از زیبایی بیشتری برخوردار می­‌شوند. در شکل‌های سه و پنج، مربع‌ها در بالای نت‌ها به معنی ضربه با ناخن به بدنه گیتار می­‌باشد. برای آسیب ندیدن بدنه گیتار در این تکنیک لازم است به بدنه گیتار گلپیدور (Golpeador) اضافه شود.

تکنیک‌های خاصِ موسیقی فلامنکو در نوازندگی گیتار

در این بخش صرفا به تکنیک­‌های خاص مورد استفاده در نوازندگی گیتار فلامنکو می­‌پردازیم. تعدادی از تکنیک­‌های رایج و خاص در گیتار فلامنکو شامل انواع راسگوادو (Rasgueado)، آلزاپوا (Alzapua)، ترمولو فلامنکو (Tremolo) می­‌باشند که در ادامه در مورد هر کدام توضیحاتی ارائه می­‌شود.

راسگوادو در موسیقی فلامنکو

راسگوادو  عبارت است از ضربه­‌های متوالی سریع روی تعدادی از سیم­‌های گیتار. این ضربات ممکن است سه تایی، چهار تایی، پنج تایی یا ترکیبی از موارد ذکر شده و به صورت متوالی و پشت سر هم باشند. اغلب راسگوادی 3 تایی توسط انگشت­‌های شست و میانی نواخته می­‌شود. راسگوادوی 4 تایی اغلب توسط ضربات رو به پایین با انگشت­‌های کوچک، حلقه، میانی و اشاره نواخته می­‌شود. راسگوادوی 5 تایی را می‌توان با یک ضربه تمام کننده توسط انگشت اشاره به سمت بالا و در ادامه راسگوادوی 4 تایی ساخت. در شکل‌های سه و چهار مثال­‌هایی مختلف از این تکنیک قابل مشاهده است.

تکنیکِ آلزاپوا در فلامنکو

تکنیک آلزاپوا توسط شست اجرا می­‌شود. انگشت شست در این تکنیک یک سیم بم را به صدا در می­‌آورد و سپس با یک حرکت رفت و برگشتی پایین به بالا، سیم­‌های زیرین نت ذکر شده را به صدا در می‌­آورد. در این تکنیک اغلب روی فرت­‌بورد یک آکورد در طول اجرای تکنیک نگه داشته می‌­شود. در شکل پنج مثالی از این تکنیک قابل مشاهده می­‌باشد.

ترمولو در موسیقی فلامنکو

ترمولو در موسیقی فلامنکو جایگاه ویژه ای دارد. این تکنیک در موسیقی فلامنکو با موسیقی کلاسیک تفاوت دارد. در موسیقی کلاسیک بعد از نواختن نت پایه با شست، سه نت به ترتیب ami توسط انگشت های حلقه، میانی و سپس اشاره نواخته می­‌شود اما در موسیقی فلامنکو بعد از نواختن نت پایه با شست، چهار نت به ترتیب iami توسط انگشت­های اشاره، حلقه، میانی و اشاره نواخته می­‌شود. در شکل شش نمونه ای از این تکنیک در سبک فلامنکو قابل مشاهده است.

نتیجه‌گیری

در این مقاله با پارامترهای مهم و اثر گذار در حال و هوای موسیقی فلامنکو، شامل دستگاهی بودن، گام و مد، کمپاس و تکنیک­‌های خاص نوازندگی گیتار آشنا شدیم. علاقه مندان برای بررسی و مطالعه بیشتر در مورد هر یک از موارد می­‌توانند به منابع و کتاب­‌های مرتبط با فلامنکو مراجعه نمایند. به خاطر داشته باشیم حال و هوا یا آیره در موسیقی فلامنکو بسیار بر آنالیزها و نت نویسی­‌های امروزه اولویت دارد. پس علاقه‌مندان می‌­بایست برای درک درست این موسیقی در ابتدا بسیار یه قطعات و اجراهای اساتید این سبک گوش دهند و حال و هوای این موسیقی را درک کنند و سپس به آنالیز قطعات بپردازند.

منابع

• Charles H.Keyser, Jr. 1993. “Introduction to Flamenco: Rhythmic Foundation and Accompaniment”
• Robert Hutchinson. “Music Theory for 21th Century Classroom”  
• Gerhard Graf-Martinez. 2002. “Flamenco Guitar Method”
• Juan Martin. 2020. “Essential Flamenco Guitar: Volum 1 and 2”
• “Flamenco”. ich.unesco.org. UNESCO Intangible Cultural Heritage List. 2010. Retrieved 30 September 2021.
• خوان مارتین. 1381. “هنر گیتار فلامنکو”