نگاهی بر آیینِ موسیقی درمانی زار

چکیده

آیین موسیقی درمانی زار یک آیین موسیقایی است که امروزه در حوزۀ فرهنگی جنوب و جنوب شرقی ایران و به‌عبارتی در نوارِ جنوبیِ ایران برگزار می‌شود. اهل هوا، موسیقی و سازهای مورد استفاده در این مراسم را مقدس و تبرک شمرده و معتقدند که موسیقی در این مراسم، عامل بیداری و ورود و حلول بادها به مراسم و مجلس آن‌ها است. روند اجرای این مراسم توسط پزشک یا درمانگر سه الی هفت شب به‌طول می‌انجامد و شخصِ بیمار پس از درمان، به زمرۀ اهل هوا و زاری‌ها می‌پیوندد و موظف است که در تمامیِ مراسم‌های بعدی شرکت کند.

مقدمه نگاهی بر آیینِ موسیقی درمانی زار

هنر و بعد جزئی­‌تر آن، موسیقی، از دیرباز تاکنون وظیفه رفع نیازهای زندگی بشر، نشان دادن درونیات و رساندن ناگفته­‌ها و احساسات او را به عالم دارد.

به‌­نقل از کارل اشتمف، روان­‌شناس و موسیقی­‌شناس آلمانی، هر انسان به‌­منظور برقراری ارتباط و فهماندن منظور خود، از «کلام» استفاده می‌­کند. صدای معمولی انسان اولیه در جهت رساندن مقصود خویش و برقراری ارتباط در فواصل دور ناکافی بوده و به‌­همین علت، او صدای خود را تا بالاترین حد خود بالا آورده و فریادِ همراه با کلامِ او به «جملاتِ موسیقاییِ اولیه» بدل گردید.

از جنبه‌­های عام موسیقی، می­‌توان به موجودیت آن در تمامی تمدن­‌های بشری و نیز جود آن در بطن زندگی مردم، فرهنگ و پیوند آن با جامعه اشاره کرد. به­‌عبارتی، موسیقی پدیده‌­ای است که در جامعه ساخته، در فرهنگ اجرا و در تاریخ ثبت می­‌شود تا خود را به مثابۀ پدیده‌­ا­­­ی برخاسته از دل جمعیت و عجین شده با فرهنگ و آداب و رسوم و اعتقادات مردم و جامعه به ما معرفی کند.

با گذشت زمان ماهیتِ کارکردی موسیقی در بین جوامع کمرنگ شده و در برخی مناطق، آیین‌­ها و گونه‌­های موسیقایی و سازهای مورد استفاده در این مراسمات، به‌­دلایلی چون تغییر سبک زندگی مردم و به‌­دنبال آن تغییر برخی باورها و اعتقادات آن­‌ها و به­‌وجود آمدن مفهوم «هنر برای هنر» و درگذشت آخرین نوازندگان بومی منطقه، منسوخ شده­‌ا­ند. از آیین­‌ها و گونه­‌های موسیقایی در ایران که هنوز ماهیت کارکردی خود را از دست نداده‌­اند، می‌­توان به آیین‌­های موسیقی درمانی چون زار و گواتی در حوزۀ فرهنگی جنوب و جنوب شرقی و به­‌عبارتی نوار جنوبی ایران و پُر خوانی یا پری خوانی مربوط فرهنگ موسیقایی ترکمن در حوزۀ فرهنگی شمال و شمال شرقی ایران اشاره کرد که هرکدام دارای ویژگی‌­های موسیقاییِ خاص خود هستند.

پیشینۀ پژوهش

آیین­‌های موسیقایی، به­‌ویژه موسیقی درمانی، امری است که تا کنون مورد پژوهشِ موسیقی‌­شناسان و پژوهشگرانِ زیادی در ایران قرارگرفته­‌است. برای نخستین بار در ادبیات انسان­‌شناسی ایران در کتاب اهل هوا اثر غلامحسین ساعدی در سال 1355 به موضوع «زار» و دسته­‌بندی «زاری‌­ها» در بندر لنگه پرداخته شد و کتاب زار و باد و بلوچ اثر علی ریاحی در سال 1356 به گزارشی مختصر و فشرده در رابطه به مراسم زار در سیستان و بلوچستان می­‌پردازد. همچنین محمدرضا درویشی در مجموعۀ صوتی خود، موسیقی نواحی ایران، به بررسی و جمع­‌آوری موسیقی مراسمات موسیقی درمانی در ایران پرداخته‌­است. مریم قرسو نیز در پژوهشی به­‌نامِ شنود موسیقی در آیین زار (1398) و سعید زاویه و مهدی اصل­‌مرز در پژوهشِ مطالعۀ ریشه­‌های فرهنگی و روان­‌شناختی آیین زار (1392) به مطالعه و بررسی این مراسم پرداخته­‌اند.

زار

کلمه زار، در بعد لغوی به­‌معنای عجز و ناتوانی، ضعف و در لغتنامۀ دهخدا به معنای نالۀ شیر و ناله و فغانِ اندوه‌زدگان با سوز و درد و گریه و شیون شدید آمده است. چنانکه خاقانی میگوید: «نالۀ  زار دوستان شنود/ نغمۀ  زیر ناشنوده هنوز.»

زار، در حوزۀ فرهنگی جنوب ایران به مراسمی عجین شده با باورها و اعتقادات باستانی مردم گفته می­‌شود که در آن عده­‌ای خاص گردِ هم آمده و به وسیلۀ موسیقی و حرکاتی نمایشی، بیماری مربوط به روح و روان و حتی جسمِ فرد را درمان کرده و سلامتی شخصِ بیمار را باز می­‌گردانند. (_{لبته مفهوم بیماری نزد معتقدان این آیین، با تعریف عام و همیشگی واژۀ بیماری متفاوات است. به‌طور کلی بیماری­‌هایی که به دلیل حلول یک باد در جسم و روح شخص ایجاد می­‌شوند از نوع بیماری‌­های فیزیکی، روحی و روانی هستند. مانند ناباروری، سردردهای مداوم، افسردگی، جنون، فراموشی و..})

به‌­عبارتی، آیین زار یک آیین موسیقایی است و معتقدان به آن باور دارند که با شرکت کردن و قرار گرفتن در گفتمانی دوسویه میان باورهای برآمده از کهن­‌الگوهای باستانی و فرهنگ اعتقادی خود، دردها و بیماری‌­هایشان درمان خواهد شد. (قرسو 1398).

مراسِم زار

زار مراسمی است که در بین اقوام و ملل گوناگون در بین کشورهای آفریقایی چون مصر، اتیوپی، مراکش و حتی کشورهایی چون کویت، عراق، قطر، عربستان سعودی و از دیدگاه موسیقایی کشورهای حوزۀ ایرانی_عربی_ترکی وجود دارد و از عناصر اصلی و تاثیرگذار در آن، موسیقیِ آن است که با استفاده از سازهای بومی منطقه اجرا می­‌شود و اجرای آن بین فرهنگ­‌ها در جزئیات باهم متفاوت است.

با توجه به نظریۀ اشاعی و مهاجرت فرهنگ‌­ها و تاثیر گذاری و تاثیرپذیری از یکدیگر، زار آیینی وارد شده به ایران است و در گذر زمان بر فرهنگ جنوب ایران تاثیر گذاشته، با آن آمیخته شده و به شکل امروزی خود درآمده است.

مدارک و شواهدِ موجود حاکی از آن است سیاه‌­پوستان آفریقایی که به عنوان برده به جزیرۀ خارک آمده بودند آغازگرِ مراسم زار در این منطقه بوده‌­اند. (زاویه و اصل­‌مرز 1392)

بنا به اعتقادات مردم منطقه، مراسم زار در جهت ارتباط گرفتن با اجنه و نیروهایی ماوراءالطبیعی و مذاکره با آن‌ها و بازگرداندن سلامتی شخص بیمار و خارج کردن هوا یا بادِ حلول کرده در جانِ وی اجرا می­‌شود. بیماریِ زار، که در سیستان و بلوچستان به آن «گوات» نیز می‌­گویند، یک بیماری روحی بوده که بومی‌­های منطقه و اهل هوا یا گروه زاریان (زاری به فردی گفته می‌­شود که بیش از یک بار در مواجهه با بادها قرارگرفته و در مراسم زار شرکت کرده و در آخر با صلح و دوستی با آن باد کنار آمده‌­است.) خود آن را تسخیر شدن توسط بادها و هواهایی که توسط اجنه کنترل می­شوند، می‌­دانند. اهل هوا موظف‌­اند در تمامی مراسمات زار شرکت کنند.

در میان اهل هوا در حوزۀ فرهنگی جنوب ایران، هر بادی جادو یا پزشک خاص خود را دارد که به نام آن باد خوانده می‌شود. (همان) 

به پزشک و برگزارکنندۀ مراسم بابازار، مامازار، بابانوبان و مامانوبان می‌­گویند. پزشک یا درمانگر کسی است  که توانایی ارتباط با جهان ارواح و اجنه را پس از گذراندن مراسم و تشریفاتی خاص کسب کرده و پذیرفته‌است. روند اجرای مراسم به این صورت می‌­باشد که فرد بیمار را یک شب قبل از اجرای مراسم اصلی زار در حضور اهل هوا، نزد پزشک (مامازار یا بابازار) برده و او پس از گذراندن تشریفات اولیه و استفاده از داروها و گیاهان خاص (سه الی هفت شب)، بیمار را برای مراسم اصلی آماده می­‌کند. 

مراسم زار با آداب و رفتارهای ویژه‌­ای همراه است و در طی سه الی هفت شب، موسیقی اجرا می­‌شود و باد در جسم بیمار هدیه­‌ها و موارد درخواستی خود را دریافت کرده و رضایت خود را اعلام می‌­کند و فردِ بیمار درمان شده و به جمع اهل هوا پیوسته‌­است. (قرسو 1398) مراسم اصلی با اطلاع‌­رسانیِ یک نفر از زاریون به دیگر اهالی هوا شروع شده و در ساعت و وقت معین در منزل درمانگر گردِ هم آمده و با اجرای موسیقی، مراسم را شروع می‌­کنند. اهل هوا باید در این مراسم از استفاده ازهرگونه دخانیات خودداری کرده و لباسی پاک و سفید برتن کنند و با پای برهنه در مراسم حاضر شوند. گیاهان معطر مخصوص به همراه عود و یا بخوری خوش‌بو و ملحفه­‌هایی به­‌رنگِ سفید به­‌منظورِ پوشاندن قسمت سر و گردن و گاها کل بدن فرد بیمار و دیگر زاریون در اتاق وجود دارد. (لازم به‌ذکر است روند اجرای مراسم در مناطق مختلف متفاوت است و مواردِ فوق، مواردی هستند که بنابر مشاهداتِ عینی و پژوهش­‌های میدانیِ نگارنده نوشته شده‌­است).

بادها

بنابر موقعیت­‌های جغرافیایی، بادها به گونه‌­های مختلفی تقسیم می‌­شوند. غلامحسین ساعدی در کتاب خود، اهل هوا، بادهای موجود در سواحل خلیج فارس را به هفت گروهِ بادهای زار، نوبان، مشایخ، جن، پری، دیو و غول (1355: 50) و علی ریاحی در کتاب زار و باد و بلوچ، بادهای حوزۀ بلوچستان را به پنج گروه زار، باد، جن، دیو، غول و مشایخ (1356: 3) تقسیم می‌­کند. در برخی مناطق، بادها را دارای شمایل مادی و به‌شکل هیولا و حتی حیواناتی چون شتر می­‌دانند. 

موسیقی در مراسم زار

موسیقی در این مراسم مقدس و مهم شمارده می­‌شود. و با استفاده از سازهای ممبرانوفون (پوست صدا) بومی منطقه چون طبل‌­های سیلندریکِ یک و یا دوطرفه و دایره به‌­صورتِ آیینی و پرسش و پاسخ میانِ خواننده اصلی (معمولا همان مامازار و بابازار) و اهل هوا اجرا می‌­شود. در منطقه نوبان نیز، از تمبیرۀ نوبان و سازهای دیگری چون تنبور نیز در این مراسم استفاده می­‌شود. ریتم در موسیقی مراسم زار اهمیت داشته و نسبت به مراسمات گواتی و پُرخوانی، مخصوصا پُرخوانی، ریتم بر آواز و یا ملودی ارجحیت دارد. به­‌عبارتی موسیقی مراسم زار را می‌­توان یک موسیقی تشکیل شده از ضربات سازهای کوبه‌ای تلقی کرد.

اهل هوا بر این باورند که با استفاده از موسیقی می‌توانند با بادها ارتباط برقرار کرده و موسیقی وسیله‌­ای برای بیدار کردن و فراخواندن آن­‌ها با مراسم زار است. آن‌ها معتقدند که با کوبیدن برروی سازها، بادها بیدار شده و از مجرای بدنۀ سازها وارد مجلس آن‌ها می­‌شوند و به‌همین دلیل باید به آن‌­ها، به­‌ویژه در زمان نواختن، احترام گذاشت. (قرسو 1398)

هنگام ورود به مجلس هریک از حاضرین ابتدا به­‌سوی سازها رفته و برروی بدنه آن‌ها دست کشیده و دست خود را به­‌نشانۀ تبرک برروی صورت خود کشیده و بدون آن که به سازها پشت کند در گوشه‌­ای می‌­نشیند.

به گفته اهل هوا هر نوع بادی ازمشایخ تا نوبانیون و جن‌­ها و… موسیقی و سازبندی مخصوص به خود را داشته و با آن موسیقی از خواب بیدار می­‌شود اما امروزه به سازبندی این مراسم و هرنوع باد، مانند گذشته، توجه نمی­‌شود.

در بین فرهنگ‌­های موسیقاییِ ملل دیگر و حوزه­‌های فرهنگیِ خارج از ایران و حوزۀ ایرانی_عربی_ترکی، مراسماتی شبیه­‌به آیین موسیقی درمانیِ زار وجود دارد که از آن‌­ها می­‌توان به مراسم «رقصِ ارواح» درمیان مردمانِ بومیِ آمریکا، قبیلۀ سو، اشاره کرد که به‌­دنبال اتفاقات و کشتارهای این مردمان در قرن نوزدهم میلادی شکل گرفت. کارکرد موسیقی در این مراسم، برای ارتباط با عالمِ ارواح و چیزی شبیه به کارکرد موسیقی در مراسمات موسیقی درمانی در ایران است. از شباهت آن­‌ها می­‌توان به اهمیتِ ریتم در موسیقی مورد استفاده در روند اجراییِ مراسم اشاره کرد.

نتیجه‌گیری

با وجودِ کمرنگ شدن ماهیت کارکردی موسیقی و وجه نمادین آن در فرهنگ‌­ها و تمدن­‌های امروزی، در برخی مناطق و حوزه­‌ها هنوز هم ردپایی از مراسمات و آیین‌­های کهن و نمادینی که موسیقی نقشِ هستۀ اصلی آن‌ها را ایفا می­‌کند وجود دارد و می‌­توان نقش کارکردی_در اینجا درمانی_ موسیقی و از سوی دیگر پدیده بودن موسیقی و ارتباطِ مستقیم و انکار نشدنیِ آن را با فرهنگ و زندگی روزمره مردم، مشاهده کرد. هدفِ این پژوهش درکِ وجه کارکردی موسیقی و نگاهِ به آن به منزلۀ یک پدیدۀ جمعی و فرهنگی و نیز درکِ موسیقی در شرایطی خاص از دیدِ مردمان بومی، که فاقد علمِ آکادمیک و پیش‌­زمینه­‌هایی براساسِ تعالیمِ آکادمیک در این زمینه هستند است. موسیقی را می­‌توان اصواتِ سازمان­‌یافته و چیدمان یافتۀ انسانی دانست و معنای موسیقی در بین جوامع و مردم متفاوت است. دیدن و پنداشتنِ موسیقی به‌­عوان اصواتِ زیبای تولید شده توسط یک ساز یا آلتِ موسیقایی، دیدگاهی تک بعدی و یک‌­جانبه است. موسیقی پدیده‌­ای فرای اصوات و فواصلِ مطبوع و الگوهای ریتمیکِ مشخص است.

منابع | موسیقی درمانی زار

قرسو، مریم (1398)، شنود موسیقی در آیین زار، نشریۀ هنرهای زیبا – نامۀ هنرهای نمایشی و موسیقی، دورۀ (24)، شمارۀ (2)، تهران.

زاویه، سعید و مهدی اصل‌مرز (1392)، مطالعۀ ریشه‌های فرهنگی و روان‌شناختی زار، پژوهش‌های انسان‌شناسی، تهران.

حجاریان، محسن (1387)، مقدمه‌ای بر موسیقی‌شناسی قومی، پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، تهران.

ساعدی، غلامحسین (1345)، اهل هوا، انتشارات امیرکبیر، تهران.

ریاحی، علی (1357)، زار و باد و بلوچ، انتشارات ریاحی، تهران.

زندباف، حسین (1392)، تاريخ موسیقی جهان، نشر سورۀ مهر، تهران.

تقوایی، ناصر (1348)، مستندِ تصویریِ بادِ جن.

Blacking, John. 1973. How musical is Man?. Seattle: University of WashingtonPress