سونات اصطلاحی است که در تاریخ موسیقی با معانی متفاوتی بهکاررفته است. ریشهی لغوی آن به واژهی ایتالیایی Sounare به معنای «صدا» بازمیگردد. برای رفع ابهام در استفاده از آن باید به دورهی تاریخی و زمینه بحث توجه کرد. مثلاً در دورهی باروک سونات ژانری از موسیقی بوده است که در برابر کانتات قرار داشته است. کانتات موسیقی نوشتهشده برای گروهی آوازخوان و سونات موسیقی سازی این دوره بوده است. در زمان حیات آرکانجلو کورلی (1653-1713) دو نوع سونات رایج بود. در دیکشنری موسیقی سباستین دبوسار، چاپشده در سال 1710، سونات کیزا (The Sonata da chiesa) و سونات دکامرا (The Sonata da camera) بهتفصیل شرح دادهشده است.
سونات کیزا یادگاری از دوران باروک به شمار میرود که برای یک یا چند ویولن با همراهی باس نوشته میشده است. قطعه با مقدمهای کند آغاز میشده که در پی آن آلگرو با استایل فوگ نوشته میشده است. سپس موومان آوازی(Cantabile) و بعد از موومان فینال. کورلی یکی از آهنگسازان برجستهی این ژانر بود. سمفونیهایی که در قالب سونات کیزا نوشته میشدند در مراسم مذهبی به اجرا درمیآمدند ولی سونات کیزا، نوعی موسیقی مذهبی به شمار نمیرفت.
سونات دکامرا در لغت به معنای سونات مجلسی است و برای توضیح نوعی موسیقی سازی، در سه یا چهار موومان، به کار میرود. این سونات با پرلود( سونات کوچک) آغاز میشود که نقش مقدمه را برای باقی موومانها ایفا میکند. با شروع قرن هجدهم سونات کیزا و دکامرا، به سمت همسان شدن پیش میرفتند.
در زمان هایدن(1732-1809) دو سونات بالا تقریباً منسوخشده بودند. البته که خود او اولین سمفونیهایش را در قالب سونات کیزا نوشت(آهسته-سریع-منوئه-سریع).
تریو سونات هم ژانری بود که از همراهی دو ویولن و باسوکونتینوئو پدید میآمد. در قرن هفدهم و هجدهم ژانری پرطرفدار بود.
در اواخر قرن هجدهم- در زمان مکتب اول وین- واژهی سونات به دو معنی به کار میرفت؛ ژانری به اسم سونات که شامل قطعاتی برای تکنواز بود و فرمی به اسم سونات که بهتفصیل به شرح آن خواهیم پرداخت.
فرم سونات
فرمی نیز به همین نام و برگرفته از اسم سبک سونات وجود دارد که فرم سونات | sonata form نامیده میشود. این فرم به ساختاری مشخص اشاره دارد که برای نوشتن یک موومان در یک قطعه ی کامل سازی، استفاده میشود. این فرم همچنین فرم سونات آلگرو و یا فرم موومان اول نیز نامیده میشود. در این پست سعی داریم که تمامی مطالب مربوط به فرم سونات، از لحاظ ساختار را بیان کنیم.
برای درک بهتر فرم سونات این ویدیو همراه با زیرنویس اختصاصی از ایران موزیکولوژی را مشاهده کنید.
میتوان گفت که فرم سونات مهم ترین فرم موسیقای در موسیقی کلاسیک است. این فرم همچنین فرم سونات آلگرو و یا فرم مومان اول نامیده میشود به این دلیل که معمولاً این فرم در موومان اول یک سونات کامل استفاده میشود و موومان اول معمولا با سرعت آلگرو اجرا می شود.
فرم سونات فرمی سازی ست. ساختار فرم سونات شامل سه بخش اصلی است: ارائه تم ها (exposition)، بسط و گسترش(development)، و ارائه مجدد تمها(recapitulation)
این دیاگرام به طور تقریبی نشان میدهد این سه بخش چگونه کنار هم قرار میگیرند و نیز همچنین نشان می دهد که یک که موومان اول سونات کلاسیک چگونه نوشته میشود.
قبل از پرداختن به هرکدام از بخشهای فرم پیشرو به صورت جداگانه، توجه شما را به یک مثال در این فرم موسیقای جلب میکنیم. سونات در دو ماژور از موتزارت، مثالی روشن و واضح در این فرم است:
ارائه تم ها (Exposition) | فرم سونات
درست در آغاز همه قطعاتی که در فرم سونات نوشته میشود ارائه تم ها قرار دارد. در بعضی مواقع مقدمهای قبل از ارائه تم ها قرار دارد که به طور رسمی بخشی از ساختار قطعه حساب نمی شود.
در بخش ارائه تم ها، تم اصلی قطعه ارائه میشود وهمچنین این بخش تونیک را نیز بنا می دهد.
همانطور که سونات بخش های مختلفی دارد، بخش ارائه تم ها نیز خود دارای بخشهای متفاوتی است، که به طور مختصر به چهار بخش تقسیم می شود: گروه-تم اول، گذار که پل یا قسمت انتقالی نیز نامیده میشود، گروه-تم دوم، کودا.
گروه-تم اول
گروه-تم اول که به اختصار با حرف نمایش داده میشود، شامل تم یا تم هایی است که همگی در مایه ی تونیک نوشته شده اند. (اگر قطعه در دو ماژور باشد، تمامی تم های این بخش در دو مازور بیان میشوند.)
گذار
در بخش گذار مایه ی قطعه از مایه اول به مایه دوم تغییر میکند.(مدولاسیون اتفاق میافتد.) اگر مایه اول ماژور باشد مایه دوم دومینانت آن است و اگر مایه اول مینور باشد، مایه دوم ماژور نسبی آن است.( برای مثال در مایه ی اولیه ی دوماژور، مایه ی دوم سل ماژور خواهد بود و در مایه ی اولیه ی دومینور، مایه ی دوم می بمل ماژور.)
گروه-تم دوم
در گروه-تم دوم یک یا چند تم از تم های گروه-تم اول دوباره اجرا می شود با این تفاوت که در این بخش در مایه دوم اجرا میشوند، و معمولاً، به طور کامل و دقیق تم های قبلی هستند اما با نتهای زینت بیشتر، تزیینات بیشتر و یا با ریتمی متفاوت.
کدا (coda)
در بخش کدا، با یک کادانس کامل بخش ارائه تم ها به پایان می رسد، در مایه گروه-تم دوم. به طور معمول بعد از کادانس کل بخش ارائه تم ها دوباره اجرا می شود.
بسط و گسترش (development) | فرم سونات
بسط و گسترش بخش میانی یک قطعه در فرم سونات است این بخش در همان مایهای شروع میشود که بخش ارائه تم ها با آن به پایان رسیده است. (آکورد پنجم تونیکی اصلی) و سپس به گامهای متعددی می رود. همچنین در این بخش تم یا تمهایی از بخش ارائه تم ها تکرار میشود که این بار با بسط و گسترشهایی همراه هستند. این به این معناست که تم ها در مایه های متفاوتی اجرا می شوند و یا شاید در یک مایه ی مینور و یا ساختار هارمونیک و یا ریتمیک متفاوتی دارند و تغییراتی از این قبیل.
بسط و گسترش خاص ترین بخش هر قطعه در فرم سونات است.
در حالیکه بخش ارائه تم ها و ارائه مجدد اتم ها تقریباً در قطعات مختلف یکسان هستند، بسط و گسترش استعداد خاص و استایل آهنگسازان را نشان می دهد. برای مثال بست و گسترش قطعه تنها حدود ۴۰ ثانیه طول می کشد و بسط و گسترش سمفونی بتهوون حدود ۵ دقیقه به طول می انجامد.
ارائه مجدد تم ها (recapitulation) | فرم سونات
بخش پایانی یک قطعه در این فرم ارائه مجدد تم هاست همانگونه که اسم این بخش بیان میکند اساساً این بخش تمهای اصلی که برای اولین بار در ارائه تم ها معرفی شدند را دوباره بیان میکند با این تفاوت که این بار گذاری به دومینانت یا در مینور به مدیانت نیست.
در این بخش همه ی تم ها در مایه ای که قطعه با آن شروع شد، هستند.
ارائه مجدد تم ها، مانند ارائه ی تم ها، با گروه-تم اولیه شروع میشود که این بخش نیز درمایه تونیک است. همانگونه که قبلا بود. بعد از آن بخش گذار است اگرچه که بیشتر این گذار مانند یک بسط و گسترش دومی است و معمولاً مواد موسیقیایی را به آن اضافه میکند که در بخش ارائه تمها وجود نداشتند.
و در آخر گروه-تم دوم قرار دارد اگرچه که این بار در مایه اولیه به جای مایه دومین اجرا می شود.
اگر به طور کلی قطعه در مایه مینور باشد این گروه-تم دوم ممکن است در ماژور موازی تکرار شود تا به قطع پایان شادی ببخشد.
زمانی که ارائه مجدد پایان می یابد، موومانی که دارای فرم سونات است نیز پایان می یابد. گاهی اوقات بخشی اضافه بعد از این بخش اجرا می شود که کدا نامیده می شود و این بخش از اجزای این فرم شمرده نمی شود.
با توجه به مطالب بیان شده اگر قطعه ای با پیروی از این قوانین نوشته شود، دارای فرم سونات است هر چند که تمامی قطعاتی با این فرم، بطور دقیق از این قوانین پیروی نمی کند. آهنگسازان و هنرمندان بسیاری علاقه مندند و که سبک شخصی خود را با عوض کردن و یا شکستن بعضی از این قوانین نشان دهند.
واریاسیون، دگرگونی هایی در ساختار
مثال در بعضی موارد ارائه تم ها تنها یک تم را داراست که از گروه-تم اول تا گروه-تم دوم تکرار میشود که به آن مونوتماتیک میگویند و این تم باید رابطه ای بین مایه ی تونیک و دومینانت ایجاد کند، به جای استفاده از یک یا چند تم برای هر مایه.
شکل دیگری از ارائه تم ها زمانیست که ارائه تم ها به جای مدولاسیون کردن به دومینانت به مایه دیگری مدولاسیون پیدا میکند. بتهوون برای اینکه اغلب از این شکل از مدولاسیون استفاده میکرده، مشهور است.
برای مثال گروه دوم میتواند در مدیانت یا ساب مدیانت اجرا شود و یا حتی ماژور موازی یا مینور موازی .ارائه تم ها همچنین می تواند بیشتر از دو مایه اصلی داشته باشد و یا حتی می تواند تنها یک مایه اصلی داشته باشد. (اگر مدلاسیون درون قطعه اتفاق نیافتد.) در واریاسیون دیگری، ارائه مجدد تم ها گاهی اوقات در مایه ای به جز مایه اصلی ارائه تم ها اجرا شده است برای مثال در بسیاری از قطعات شوبرت ارائه مجدد تم ها در مایه ساب دومینانت است.