آموزش موسیقی در یونان باستان

یونان باستان پس از گذشت دو هزاره الهام‌بخش و الگوی نظام دموکراسی آمریکا شد. آموزگاران موسیقی معاصر در آمریکا می‌توانند به وجود نوعی نظام دموکراسی افتخار کنند که صدها سال پیش از آغاز عصر حاضر برای موسیقی و آموزش آن ارزش بسیار بالایی قائل بود. فلاسفه‌ی یونان باستان که بسیار نیز ستایش‌شان می‌کنیم- در آثار مکتوب‌ خود به تفصیل به نقش محوری موسیقی در جامعه و تأثیر سرنوشت‌ساز آن در حوزه‌ی آموزش پرداخته‌اند. موسیقی بخش جدایی‌ناپذیر آموزش پسران بود (دختران از آموزش رسمی محروم بودند). حرفه‌ی تدریس موسیقی توسط «اساتید موسیقی»، حرفه‌ای ارجمند، زنده و مطلوب بود.

کتاب آموز موسیقی: بررسی منابع از یونان باستان تا به امروز

رسوم یهودیان باستان

در آغاز فقط موسیقی‌دان‌های حرفه‌ای معابد در مراسم عبادی و مذهبی آواز می‌خواندند اما سرانجام مردم نیز به آن‌ها پیوستند. البته در مراحل ابتداییِ این تغییر، مردم تنها در گفتن آمین و هله‌لویا[4] در میان بخش‌های آوازی با موسیقی‌دان‌ها همراهی می‌کردند. این موازنه‌ی شاعرانه که به زمان سومری‌ها و صدها سال پیش باز می‌گشت بعدها در آوازهای سوال و جوابی نیز به کار آمد. برخی از اشعار مذهبی با هدف ترغیب مردم به مشارکت در خلق این نوع موسیقی نوشته می‌شدند. . . . البته یک ساختار رسمی نیز برای یادگیری موسیقی وجود داشت. هر سال نمایندگان مردم (انشه مامد[5]) از سراسر قلمروی پادشاهی به اورشلیم سفر می‌کردند. اعضای برجسته‌ی قبیله لوی[6] آموزش‌های لازم را در کنیسه‌ای در معبد در اختیار «ناظران» قرار می‌دادند. . . . این نمایندگانِ غیرروحانی بعد از بازگشت به کنیسه‌های‌ خود (در آن زمان ۳۹۴ کنیسه در قلمروی پادشاهی قرار داشت) آوازهای جدید را با همسایگان به اشتراک می‌گذاشتند.

نقش موسیقی یهودیان باستان در تاریخ آموزش موسیقی آنقدرها با تأثیرات موسیقی‌دان‌های حرفه‌ای آن دوران در این حوزه مرتبط نیست و بیشتر با مفهومی سرو کار دارد که «آواز خواندن خطاب به خدا» را ارزش حق یا وظیفه تک‌تک یهودیان می‌داند. در آن دوران فرهنگ عبری الگویی را برای مشارکت همگانی در موسیقی و آموزش موسیقی ارائه داده بود. این مدل در تمامی دوره‌های مختلف تاریخی غرب تداوم نیافت و تنها سال‌ها بعد شاهد ظهور دوباره‌ی آن در نظام آموزشی دموکراتیک ایالات متحده‌ آمریکا بودیم.

یونان | آموزش موسیقی در یونان باستان

شهروندان یونان مردمانی ثروت‌اندوز بودند زیرا ثروت بود که باعث کامروایی و رضایت‌ آنها از زندگی می‌شد و تعادل مطلوبی را میان بُعد فکری و جسمی زندگی‌شان ایجاد می‌کرد. همزمان با شکوفایی آتن در عصر طلایی یونان (دوره‌ای که تقریباً ۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح آغاز شد) شاهد احداث ساختمان‌هایی با معماری زیبا، توجه به هنر و شکل‌گیری نظام آموزشی بسیار پیشرفته‌ایی در این شهر هستیم. تمامی این وجوه در جامعه‌ی یونان بازتاب ‌دهنده‌ی باوری هستند که شرایط انسانی را هدف اصلی زندگی می‌داند. شهر آتن گنجینه‌ای از فرصت‌های فرهنگی، فکری و ورزشی را در اختیار شهروندانش قرار می‌داد تا به آن‌ها در رسیدن به سطوح بالای استانداردهای مادی و معنوی زندگی کمک کند.

نظام‌های آموزشی یونان اغلب بر پایه‌ی موسیقی (شعر را نیز شامل می‌شد) و ژیمناستیک بنا می‌شدند که هدف‌شان پالایش روح و رشد جسم بود. آموزش به روش یونانی اهداف عمل‌گرایانه‌ایی را دنبال می‌کرد. هدف این نوع آموزش تأثیرگذاری بر جسم و روح یونانی‌ها و تبدیل کردن‌ آنها به شهروندانی بود که می‌توانستند در جامعه‌ی یونان مشارکت داشته باشند و سزاوار بهره‌مندی از مزایای شهرنشینی باشند. موسیقی در برنامه‌های درسی نظام‌های آموزشی اسپارت[7] و آتن گنجانده شده بود. آموزش موسیقی امری ضروری بود زیرا جشنواره‌ها و مسابقات موسیقی و انجمن‌های آوازخوانی بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ یونان بودند و انتظار می‌رفت همه شهروندان بزرگسال در این فعالیت‌ها مشارکت داشته باشند. . . . تیلیس[8] از فلاسفه‌ی قرن چهارم چهار وظیفه‌ی اصلیِ پسران را چنین برمی‌شمارد: تبدیل شدن به مربیان ژیمناستیک، اساتید ادبی، اساتید موسیقی و نقاشان.

فیثاغورس (۵۸۲ – ۵۰۷ قبل از میلاد) | آموزش موسیقی در دوران باستان

فیثاغورس ریاضی‌دان یونانی که آثارش تأثیر چشم‌گیری بر روند آموزش موسیقی در بخش عمده‌ای از تاریخ غرب داشت معتقد بود موسیقی و علم حساب از یکدیگر جدایی ناپذیرند. بررسی‌های این ریاضی‌دان درباره‌ی رابطه‌ی ضلع‌های مثلث باعث شد به این نتیجه برسد که روابط ریاضی ماهیتی جهان‌شمول دارند و به‌صورت موردی تغییر نمی‌کنند. مطالعات فیثاغورس در حوزه‌ی صوت‌شناسی نیز نتایج مشابهی در پی داشتند. در واقع این ریاضی‌دان یونانی به این نتیجه رسید که دونیم کردن وترهای مرتعش سرعت ارتعاش آن‌ها را دو برابر می‌کند و باعث می‌شود نواک[9]، یک اکتاو[10] بالاتر برود. او معتقد بود که روابط ریاضی شالوده‌ی مطالعات درباره‌ی وجوه علمی موسیقی را تشکیل می‌دهند.

بر اساس دیدگاه فیثاغورس موسیقی «عالمی صغیر یا نظامی از اصوات و ریتم‌هاست و همان قوانین ریاضی بر آن حاکمند که در کلِ فرایند مرئی و نامرئی خلقت جریان دارند». مکتب فیثاغورس موسیقی را ارزشمند می‌داند زیرا قوانین حاکم بر آن همان قوانین ریاضیِ حاکم بر جهان هستند که این قوانین نیز به واسطه‌ی دانشِ موجود از نسبت‌های ریاضی قابل‌درک شده‌اند. کسی که نسبت‌های موسیقایی را درک کند می‌تواند هارمونی حاکم بر جهان را نیز بفهمد. به این ترتیب موسیقی به مثابه علمی ریاضیاتی به یکی از موضوعات اصلی مطالعه تبدیل شد و قرن‌ها نیز در همین جایگاه باقی ماند. . . .

اسپارت

اسپارت دولت‌شهر جنگجویان جوانانش را به گونه‌ای آموزش می‌داد تا به سربازانی کاملاً وفادار به دولت تبدیل شوند. در نزد این افراد تربیت بدنی از اهمیتی فوق‌العاده برخوردار بود و شامل آموزش اسب‌سواری و ورزش‌های مختلف به مردان و زنان می‌شد. فرهنگ موسیقایی اسپارت در نظام آموزشی آن نیز دیده می‌شد. بنا بر روایت پلوتارک[11] اسپارت پایتخت واقعی موسیقی یونان در قرن هفتم و اوایل قرن ششم میلادی بود. همزمان با اهدای قربانی به درگاه الهه‌های شهر هیأت‌هایی تشریفاتی که کودکان نیز در بین‌شان بودند هماهنگ با صدای آوازها رژه می‌رفتند. جشنواره‌ها که در سراسر سال برگزار می‌شدند بخشی مهم از زندگی شهروندان اسپارت بودند. این جشنواره‌ها شامل رقابت‌هایی در دو حوزه‌ی ورزش و موسیقی می‌شدند و بر اساس این باورها در بالاترین سطح هنری قرار داشتند.

هدف آموزش و آماده کردن مردان برای تبدیل شدن به سرباز بود و همه‌ی امور نیز برای رسیدن به همین هدف برنامه‌ریزی می‌شد. دانش‌آموزان خواندن و نوشتن یاد می‌گرفتند و در عین حال موسیقی نیز می‌آموختند. البته آموزش موسیقی به دانش‌آموزان هیچ پیوندی با ارزش زیبایی‌شناختی این شاخه‌ی هنری نداشت. دانش‌آموزان موسیقی را فرا می‌گرفتند زیرا بر این باور بودند که یادگیری موسیقی به شکل‌گیری و وفاداری‌ آنها به دولت کمک می‌کرد. موسیقی از جمله فعالیت‌هایی بود که جنگ‌ها را به‌صورت طبیعی همراهی می‌کرد . . . .

آتن

هنر آتن که در آغاز فقط شامل موسیقی می‌شد به‌صورت خاص با نواختن لیر[12] رقص و آواز سر و کار داشت. بعدها معنای واژه‌ی «موسیقی» تغییر کرد و معادل هنرهای زیبا قرار گرفت. در واقع بیشتر آنچه از هنر یونانی می‌شناسیم در قالب هنرهایی غیر از موسیقی (معماری، مجسمه‌سازی، شعر و رقص) تجسم یافته‌اند. هنرهای مختلف در مدارس تدریس می‌شدند و کودکان تصویرگری، رقص و موسیقی را فرا می‌گرفتند. در یونان قرن چهارم آموزگارانِ تصویرگری و نقاشی نیز به جرگه‌ی کارکنان مدارس پیوستند.

دانش‌آموزان یونانی موسیقی بی‌کلام (سازی) و باکلام را می‌آموختند. دو ساز لیر و آئولوس[13] (نوعی ابوا[14]) از عناصر ضروری موسیقی یونانی و در نتیجه آموزش موسیقی یونان بودند. در قرن دوم پیش از میلاد مسیح، آئولوس محبوبیت خود را از دست داد و دانش‌آموزان دیگر فقط نواختن لیر را می‌آموختند. البته دانش‌آموزان علاوه بر آموزش نوازندگی تحت، فنون خوانندگی را نیز می‌آموختند. در قرن سوم آزمون هم‌خوانی و تک‌نوازی لیر نیز بخشی از امتحان برخی مدارس بود. پس از رسیدن به سن پانزده سالگی پسرها از گذراندن دروس شعر و موسیقی معاف می‌شدند.

خواندن گروهی یا کُر مهم‌ترین بخش آموزش موسیقی بود. در آوازهای کُر خوانندگان هم‌نوا آواز می‌خواندند و صدای یک ساز – که معمولاً آئولوس بود- آنها را همراهی‌ می‌کرد. وجود گروه‌های کُر برای برگزاری آیین‌های مذهبی شهر ضروری بود و این آیین‌ها نقش مهمی را در آموزش جوانان یونانی ایفا می‌کردند. اما آوازهای کُر لزوماً یکی از عناصر اصلی برنامه‌های درسی مدارس نبود. موسیقی ساده بود و اساتید موسیقی می‌توانستند صرفاً با انجام چند اجرای تمرینی گروه کُر را آماده کنند. در کنار آیین‌ها که هم‌زمان با اعیادی خاص برگزار می‌شدند مسابقات بین‌قبیله‌ای نیز در جریان بود. هر یک از قبایل گروه کُری داشت که خود نماینده‌ی آن بود و از حمایت مالی یکی از شهروندان متمول قبیله بهره‌مند می‌شد. سنت هلنیستی[15] نه تنها بر اجرای قوی و کیفیت بالای هنری تأکید داشت بلکه رقابت را نیز امر مهمی می‌دانست. با تشدید رقابت برخی گروه‌های کُر شروع به جذب موسیقی‌دان‌های حرفه‌ای کردند و دیگر به فکر پیدا کردن آماتورها نبودند. استفاده‌ی فزاینده از موسیقی‌دان‌های حرفه‌ای در گروه‌های کُر یکی از عوامل افول آماتور بودن در موسیقی بود و موجب افت جایگاه موسیقی در آموزش یونان نیز شد. . . .

---

[4] Hallelujah عبارتی عبری به معنای «ستوده باد یهوه» – م.

[5] Anshe Maamad

[6] Levi قبیله لوی مسئول انجام مراسم مذهبی خاص در اسرائیل بود – م.

[7] Sparta

[8] Teles

[9] Pitch

[10] Octave

[11] Plutarch

[12] Lyre

[13] Aulos سازی بادی و قدیمی که توسط طبقات بالای جامعه نواخته می‌شد – م

[14] Oboe نوعی ساز بادی چوبی – م

[15] Hellenestic عصر هلنیستی به دوره‌ای از تاریخ یونان باستان می‌گویند که از مرگ اسکندر مقدونی در سال ۳۲۳ پ. م. آغاز می‌شود و تا شکل‌گیری امپراتوری روم ادامه می‌یابد. م.

کتاب‌شناسی

Michael L. Mark and Charles L. Gary, A History of American Music Education (Lanham, MD: Rowman & Littlefield Education, 2007), pp. 3-39- Used by permission. آموزش موسیقی در دوران باستان