کتاب دستگاه در موسیقی ایرانی اثر هرمز فرهت

معرفی کتاب دستگاه در موسیقی ایرانی با آرش احمدزاده

سخن ناشر کتاب دستگاه در موسیقی اثر هرمز فرهت

کتاب دستگاه در موسیقی اثر هرمز فرهت: کشور ما با برخورداری از قدمت تاریخی و فرهنگی چند هزارساله، طبیعتا باید از موسیقی غنی خود بهره ببرد اما متأسفانه به علت هجوم پی در پی اقوام بیابانگرد (اعراب، مغولها، ترکها و …)، پیشینه های فرهنگی و هنری ما نابود شده است. با این حال این فرهنگ غنی هر بار از نو به تدریج نضج گرفته و به شکل های گوناگون یا نیمه مخفی به حیات خود ادامه داده تا به امروز که بدین صورت در اختیار ما قرار گرفته است. 

با این مرور کوتاه، می توانیم آنچه را که بر هنر و فرهنگ ایران رفته است و دلیل فترتی را که طی چندین قرن و پس از هجوم های ویرانگر ایجاد شده و موجب قطع تقریبی ارتباط با موسیقی باستانی این مرز و بوم گردیده است، دریابیم. آنچه که از موسیقی ایرانی امروزه به ما رسیده، طی قرون متمادی سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر منتقل گشته و حال وظیفه ی ما این است که نه تنها در حفظ آن بکوشیم، بلکه با کنکاش و غور در تاریخ به زوایای نامکشوف آن پی ببریم نه اینکه تحت تأثیر موسیقی غرب، به طریقی دیگر به این میراث صدمه دیده آسیبهای مجدد برسانیم و اصالت آن را از بین ببریم.

موسیقی سنتی ایران، شامل دوازده سیستم مقامی است که دستگاه نامیده می شوند. هر یک از این دستگاه ها آمیخته ای از انگاره های س اختاری ملودیک را ارائه می دهند که اجرا کننده بر اساس آنان، قطعات بداهه را می آفریند. با اینکه این انگاره ها کاملا مشخص شده نیستند اما همانند هادی پیوند در هنر نوازندگی و آفرینش در موسیقی عمل می کنند. 

این موسیقی، سنتی خصوصی و مرموز است که ژرفا و ظرایف بسیاری دارد. هرمز فرهت، لی تحقیقاتی جامع، ساعت ها مصاحبه با موسیقیدانان برجسته و ضبط بیش از یکصد ساعت از این موسیقی، پرده از پیچیدگی دستگاهها برداشته و هویت هریک از آنها را روشن ساخته است. 

در این تحقیق، هرمز فرهت ساختار فواصل، انگاره های ملودیک، مدولاسیون ها (مقام گردی) و با اهه سازی های هر دستگاه را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و همچنین مکتب آهنگسازی بر مبنای دستگاه ها را که به عنوان قسمتی از رپرتوار کلاسیک در سالیان اخیر، به موسیقی سنتی افزوده شده است، مورد بررسی قرار می دهد. 

مرکز مطالعات کمبریج در زمینه ی اتنوموزیکولوژی.

یادداشت مترجم بر کتاب دستگاه در موسیقی اثر هرمز فرهت

ترجمه ی کتابی را که پیش روی شما فرهیختگان، استادان و علاقه مندان به موسیقی سنتی ایرانی قرار دارد، در سنین ۲۳ تا ۲۵ سالگی انجام داده ام و هنوز هم پس از بیست سال، برگردان این اثر گران سنگ را از افتخارات خود می دانم. در آن زمان وقت بسیاری را به فراگیری دستگاه های موسیقی ایرانی اختصاص می دادم اما خیلی زود به این نتیجه رسیدم که برای ترجمه ی کتابی با این اهمیت، به دانش موسیقی و آگاهی از اصطلاحات موسیقی نیاز دارم. به همین منظور زمان زیادی را صرف خواندن متون انگلیسی در حوزه ی موسیقی کردم. با این حال آنچه موجب شد این کتاب به دست علاقه مندان و پژوهشگران محترم برسد، اعتمادی بود که نویسنده ی محترم کتاب، پرفسور هرمز فرهت، به این جانب داشته اند. چون در آن سال ها، | هرچند که خیلی دور نیست، دسترسی به اینترنت همانند امروز نبود، دست نویس ترجمه ی تمامی فصل ها را به صورت پست برای استاد بزرگوار ارسال می کردم و ایشان تصحیحات لازم را  اعمال می کردند و برای این جانب باز پس می فرستادند. به خاطر اعتمادی که آن استاد در آن زمان به یک جوان پرشور و علاقه مند داشته اند، بسیار سپاسگزارم.

مرحوم جناب آقای مفیدی، مدیر فقید انتشارات پارت، نیز در آن زمان به اهمیت این کتاب پی بردند و به چاپ آن اقدام نمودند. از آن زمان به بعد، این اثر توجه موسیقیدان ها و پژوهشگران را به خود جلب کرد و موجب شد ترجمه ی آن تاکنون شش بار تجدید چاپ شود. 

پیش از چاپ جدیدی که هم اکنون در اختیار شما بزرگواران قرار دارد، فرزند محترم مرحوم جناب آقای مفیدی، با نگرشی بسیار خوب، مبادرت به ارتقای کیفیت نشر این کتاب کردند و انصاف تلاش نمودند تا چاپ مجدد این اثر، از کیفیت بسیار خوبی برخوردار باشد؛ تلاش ایشان بسیار ستودنی است. 

این کتاب ضمن نقد و بررسی نظریه های غالب آن زمان درباره ی موسیقی ایرانی (نظریهی گام ۲۴ ربع پردهی استاد علی نقی وزیری و نظریه ی ۲۲ پردهی دکتر مهدی برکشلی)، نظریهی جدیدی را تحت عنوان «فواصل انعطاف پذیر» ارائه می دهد که در خور تأمل بسیار است. همچنین نظریه های فرعی بسیار مهم دیگری نیز ارائه می شود، از جمله اینکه اصطلاح «دستگاه» به تمامی اجزای بزرگ سازنده ی موسیقی ایرانی ( از جمله دشتی، افشاری و غیره) اطلاق می شود. 

پیش از چاپ جدید کتاب، از زنده یاد استاد هرمز فرهت درخواست کردم که چنانچه تمایل دارند، پیش گفتار جدیدی را برای کتاب مرقوم بفرمایند و ایشان شش ماه پیش از درگذشتشان در تاریخ ۲۵ مرداد ۱۴۰۰، با وجود ناتوانی جسمی، قبول زحمت فرمودند. ضمن آنکه درگذشت ایشان برای این جانب بسیار تأسف بار بوده است، خوشحالم که توانستیم آخرین رویکرد نظری ایشان را به جامعه ی موسیقایی کشور ارائه کنیم. این پیش گفتار جدید به اهمیت کتاب افزوده است و خواننده ی محترم با ایده ی بسیار جدید و مهمی روبه رو می شود که موضوع مطرح شده می تواند مورد بحث قرار گیرد. 

پرفسور هرمز فرهت در شش دانشگاه بزرگ جهان رئیس دپارتمان موسیقی بوده است؛ او ریاست دپارتمان موسیقی دانشگاه تهران، دانشگاه UCLA کالفرنیا، دانشگاه لانگ بیچ در کالیفرنیا، دانشگاه بلفاست و دانشگاه دابلین را در کارنامه ی خود داشته است. آثار موسیقایی و تألیفات استاد در زمینه ی مطالعات موسیقی ایرانی بسیار فاخر و تأثیرگذار بوده است. 

دوام و قوام موسیقی ایرانی به عوامل متعددی بستگی دارد که هرکدام از آنها نقش تعیین کننده ای در اشاعه، استمرار و انتقال این موسیقی به نسل های بعدی دارند. در این بین می توان به تربیت نوازندگان و خوانندگان موسیقی ایرانی، آموزش و ثبت دقیق مراحل ساخت سازهای موسیقی ایرانی، اجرای موسیقی های فاخر ایرانی، پژوهش های دانشگاهی در زمینه ی موسیقی و حفظ و تقویت موسیقی های محلی اشاره کرد. 

امیدوارم بیش از پیش شاهد رشد و بالندگی و دوام و قوام موسیقی سنتی ایرانی باشیم. 

دکتر مهدی پورمحمد
عضو هیئت علمی پژوهشکده علوم شناختی و مغز دانشگاه شهید بهشتی.

کتاب تاریخ موسیقی ایران