سیاوش سحابی
یکی از مباحثِ رایج در موسیقی ردیف‌دستگاهی ایران، تفسیر ساختاری یا کارکردیِ گوشههای دستگاهها بوده که زیرِ عنوان مباحث «مُدال» مورد بررسی قرار می‌گیرد. اغلب این تفسیرها سعی در تعریف و تمایز اجزا دستگاهها که «گوشه» نام‌گذاری می‌شوند دارند. اهداف مختلفی در این راه از سوی محققین تا کنون مشاهده شده است، از جمله توصیف صرفِ یک دستگاه، تقسیم‌بندیِ گوشهها به اصلی و فرعی جهت آموزش راحت‌تر آنها، استفاده از نتایج آن جهت مباحث دیگر مثل هارمونیزهکردن موسیقی‌های برخاسته از دستگاهها و غیره. در کتاب مورد بحثِ این مقاله یعنی «موسیقی ایرانی»شناسی نوشته خسرو جعفرزاده نیز به نظر می‌رسد علاوه بر تلاشْ جهت ساده‌سازی تعریفِ یک گوشه‌ی مستقل که نویسنده به آن «مقام» می‌گوید، هدفی در راستای مبحث هارمونیزهکردن موسیقی دستگاهی به شیوه علینقی وزیری مد نظر بوده است. با این مقدمه، در نقد حاضر، مطالبی از این کتاب که توسط نویسنده در فصل اول آن پیرامون «مقام‌شناسی موسیقی ایرانی» و یا «مقام‌های موجود در دستگاهها» به آنها پرداخته شده است مورد نقد و بررسی قرار می‌گیرد. لازم به ذکر است علت انتخاب این کتاب نیز نه در جهت به‌زیرسوال‌بردن تلاش‌های نویسنده‌ی آن، بلکه با هدف هرچه روشن‌ترشدن زوایای کم‌ترشناخته‌شده موسیقی دستگاهی بوده است. همچنین، جهت انتقال بهتر مطالب در این مقاله، بیان هر مطلب، به‌تفکیک مورد ارزیابی قرار گرفته و ارئه شده است.
در انتها باید گفت، جدای از خطاهای جزئی در نگارش و ویرایش کتاب، از نگاهی کلی، اغلب حجم مطالبِ مورد بحثِ کتاب از جمله فصل اول، بخش دوم و سوم، صرفاً یک تقسیم‌بندی از آن چه در ردیفهای موسیقیْ رایج می‌باشد، بوده و نه جستجویی برای یافتن و تبیین دلیل شکلگیری این تنوع. در واقع دست‌آورد کتاب، توصیف ظاهری ردیف می‌باشد و عملاً رابطه معناداری را میان اجزاءِ دیاگرام‌هایی که در آن به دست آمده است (شامل گستره صوتی، نتهای شاهد، ایست، فرود، متغیر، فواصل پنجم، رسم طبقاتی مقامها و …) ارائه نمینماید. به علاوه همانطور که گفته شد در راستای نتایج تحلیل‌ها و توصیف‌های گوشهها، شامل دیاگرامها و 45 مقام بهدستآمده و یا مفهوم «جنسیت»، هیچگونه دیدگاهی برای هارمونیزهکردن موسیقی، آنچنان که در ابتدای کتاب از آن به عنوان «مقوله‌های پایه‌ای در بحث آهنگسازی و همآهنگی» یاد میشود (جعفرزاده، ۱۳۹6، 30) طرح نمیگردد.
در این راستا آنچه یک نظریه یا یک روش تحلیلی را کارا و بااهمیت می‌سازد، نتایجیست که از آن حاصله میشود، که بدین وسیله یا مسائلی را توجیه و یا پیشنهادهای جدیدی از آن استخراج میشود. در رابطه با ردیفهای موسیقی ایرانی مسائلی چون علت بروز نتهای متغیر، انواع ارتباط گوشهها، مسئله دانگبندی، محاسبه فواصل (ملایم) دستگاهها، نشانه‌شناسیِ جملات گوشهها و … از این دست میباشند. با این اوصاف در این کتاب صرفاً با درنظرگرفتن پوسته‌ی خارجی ردیف‌ها و با تعریفی خاص و بدون توجه به مبنای تشکیل دستگاهها، فرصت و امکانی بیش از تشخیص فضاهای مُدال یا مقامی (به شیوه نویسنده کتاب) فراهم نشده است. با این حال رویکرد روشمند و پایبندی نویسنده به آن، با هر کموکاستی، در سراسر بخشهای مربوطه قابل تحسین بوده و به نسبت کارهای مشابه‌ی که در این زمینه‌ها منتشر شده است دارای دقّت و فراگیری بیشتری می‌باشد.
جعفرزاده، خسرو (1396)، «موسیقی ایرانی»شناسی: با افزودهها و بازنگری، چاپ دوم، انتشارات هنر موسیقی، تهران.
سحابی، سیاوش (1397)، «بررسی تطبیقی نحوه ارتباطات و توالی گوشههای دستگاه همایون در ردیفهای میرزاعبداللّه، ابوالحسن صبا (دوره دوم ویلن) و ردیف آوازی عبدالله دوامی (نتنگاری فرامرز پایور)»، پایاننامه کارشناسی ارشد رشته نوازندگی موسیقی ایرانی، دانشگاه هنر.
سحابی، سیاوش (1399)، «ریشهیابی روابط نتهای متغیّرِ دستگاه نوا از ردیف میرزاعبدالله بر اساس مبحث اسباب تنافر»، مجله هنر موسیقی، سال 23، شماره 181، آذر-اسفند، صص 138-149.
سحابی، سیاوش (1400 الف)، «بررسی «کارکرد» و «شیوه‌های اجرایی» عناصر ارتباطی در گوشههای دستگاه همایون از ردیف میرزاعبدالله»، تهران: مجله نامهی هنرهای نمایشی و موسیقی، سال 12، شماره 25، تابستان 1400، صص 35-47.
سحابی، سیاوش (1400 ب)، «ریشهیابی ایجاد و کارکرد نتهای متغیر در گوشههای دستگاه همایون از ردیف میرزاعبدالله (نتنگاری داریوش طلایی)»، تهران: مجله نامهی هنرهای نمایشی و موسیقی، سال 12، شماره 27، زمستان 1400، صص 123-141.
سحابی، سیاوش و امامی، محمد (1399)، «تأثیر اسباب تنافر بر تغییر فواصل و شکلگیری گوشههای دستگاه ماهور»، نشریه هنرهای زیبا-هنرهای نمایشی و موسیقی، دوره 25، شماره 3، پاییز، صص 25-34.
شیرازی، قطبالدّین (1387)، درّه التّاج لغرّه الدّبّاج، تصحیح نصرالله ناصحپور، فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، تهران.
وزیری، علینقی (1315)، دستور جدید تار و سه‌تار، ناشر: نامشخص، تهران.
نوشتار پیشرو نقدی و بررسی مختصری است از کتاب «سبک و ایده در موسیقی» به قلم آرنولد شوئنبرگ. آرنولد شوئنبرگ یکی از بزرگترین و تأثیرگذارترین
تصنیف؛ تنها گونه باکلام، با متر معین و آوازیِ موسیقی کلاسیک ایرانی در دوره پساز قاجار و عصر موسیقی دستگاهی است. انحصار” تنها گونه آوازی
ایگور استراوینسکی آهنگساز بزرگ و برجسته روسی قرن بیستم در دوران زندگی خود دو کتاب منتشر کرد؛ بوطیقای موسیقی در باب دیدگاهش نسبت به موسیقی،
مسئله مقالات، کتب و سخنرانیهای بسیاری تلاش کردهاند تا تاریخی برای موسیقی کلاسیک ایرانی بنویسند. این تلاشها بر دقتِ خود نسبت به سایرِ آثار تکیه
