موسیقی باروک دوره‌ای ۱۵۰ ساله (۱۶۰۰-۱۷۵۰) در تاریخ هنر غرب را به خود اختصاص می‌دهد که پس از رنسانس و پیش از دوره‌ی کلاسیک شکل گرفت. این دوره، با ابداع جدید اعتدال کوک سازها، استفاده از گام‌های ماژور و مینور به جای مُدهای کلیسایی، به وجود آمدن ژانرهای جدید و تعیین پایه‌های هارمونی کلاسیک نقش اساسی در سیر تکامل موسیقی غرب داشته است.در این نوشته تلاش خواهیم کرد جنبه‌های اصلی این دوره را به‌منزله‌ی مقدمه‌‌ای کلی بر آن مورد بررسی قرار دهیم. این مقدمه، مدخلی خواهد بود بر نوشته‌های جزئی‌نگرتر دیگر که به‌تدریج بر روی وبسایت قرار خواهد گرفت. از این رو، نوشته‌ی پیش رو، بر ظهور دوره‌ی باروک، موسیقی باروک، شروع، گسترش و پایان موسیقی باروک، ژانرهای اصلی این دوره و فرمهای باروکی متمرکز خواهد بود.
ظهور موسیقی باروک
واژه‌ی باروک در لغت معانی گوناگونی از جمله مروارید، پرزرق و برق، پرتزئین و عجیب و غریب دارد و از واژه‌ی پرتغالیِ باروکو سرچشمه می‌گیرد. اما این واژه، در معنای امروزی آن، اولین بار توسط منتقد آلمانی، هاینریش ولفلین، در کتاب اصول پایه‌ی تاریخ هنر، در سال ۱۹۱۵ مورد استفاده قرار گرفت. از این رو، آنچه در این نوشته به آن می‌پردازیم، باروک در معنای امروزی آن، جریان هنری در تاریخ موسیقی غرب است که در اواسط سده‌ی شانزده در ایتالیا و در شهرهای رم (معماری)، فلورانس و ونیز (نقاشی و موسیقی) شروع، و در اواسط قرن هجدهم میلادی به اتمام رسید. با وجود اینکه این جنبش هنری در هر کشوری (ایتالیا، فرانسه، آلمان) شروع و پایانی متفاوت داشته، اما اغلب دوره‌ی تاریخی ۱۶۰۰ تا ۱۷۵۰ میلادی را برای آن در نظر می‌گیرند.
از مقایسه‌ی مجسته‌ی داوود اثر میکل‌آنژ با مجسمه‌ی داوود اثر برنان می‌توانید به تفاوت‌های میان دوره‌ی رنسانس و باروک پی‌ببرید.
طبیعت این دوره با تنش، جلوه‌های چشمگیر، شکوه، عظمت، کُنتراست و تزیئنات، عجین شده بود. همان‌گونه که فیلیپ بوسان درمورد باروک می‌گوید: باروک «دنیایی [است] که آنجا تمام محدودیت‌ها به طور هماهنگ امکان‌پذیر هستند». هنرمندان در این دوره، متفاوت از دوره‌ی رنساس، تنها در پی خلق و یا تقلید از طبیعت، و یا ستایش خداوند نیستند، بلکه هنر را به‌عنوان جلوه‌ای در تصورات و شور و عشق خود می‌بینند. در واقع، تمام ژانرهای ساخته‌شده در باروک از طبیعت فاصله می‌گیرند. همچنین باید به یاد داشت «دوره‌ی باروک در هنر، مقارن با دورانی بود که آن را عصر استبداد نامیده‌اند؛ بسیاری از حاکمان این دوره رفتاری مستبدانه با زیردستان خود داشتند» .سرانجامِ این ظلم و استبداد در اواخر باروک، در انگلستان شکل‌گیریِ جنبش‌های آزادی‌‌خواه را رقم زد؛ و در فرانسه نیز شعله‌ی انقلاب کبیر فرانسه (۱۷۸۹) را روشن می‌سازد. یادگیری موسیقی در این دوره به‌مانند رنسانس بیشتر در کلیسا، به‌واسطه‌ی گروه همسرایان، و یا در خانواده، به‌واسطه‌ی آموزش پسر توسط پدر صورت می‌گرفته است. برای مثال می‌توان اشاره کرد که باخ، ویوالدی، رامو، و پرسل، همگی پدرانی موسیقیدان داشته‌اند.
موسیقی باروک
موسیقی در قرن هفدهم جایگاه ویژه‌ای را در اروپا، و به‌خصوص در دربار و نزد شاهزادگان، به خود اختصاص داده بود، به طوری که شاهزادگان و اشرافزادگان در فرانسه هنر رقص، آواز و موسیقی را در کنار شمشیرزنی و سوارکاری می‌آموختند. از این رو، شاهزادگان و دربار نقش مهمی در سیر تکامل موسیقی این دوره ایفا کرده‌اند، غالباً آهنگسازان شناخته‌شده در این دوره در خدمت دربار و یا کلیسا بود‌ه‌اند. مانند ژان-بتیست لولی که در خدمت لویی چهاردهم بود، و یوهان سباستیان باخ که می‌بایست یک کانتت برای هر یکشنبه‌یِ کلیسای لایپزیگ می‌نوشت. جامعه نیز موسیقیدانان و آهنگسازانِ این دوره را نه به مانند هنرمندهای آزاد، بلکه در مقام صنعتگران موسیقی می‌شناخت.
موسیقی باروک از دید ژان-ژک روسو در فرهنگنامه‌ی موسیقی او این‌گونه تعریف شده است: «موسیقی باروک را می‌توان، موسیقی‌ای با هارمونی نامشخص، مملو از دیسونانس‌ها، خط آوازی سخت و غیرطبیعی و حرکت مخالف [در بخش‌های هارمونی چند صدایی] دانست». ماهیت موسیقیایی باروک را، کونینوئو یا باس شماره‌دار، کنترپوان و بعد متولدشدن هارمونی (باید عنوان کرد که کنترپوان اهمیت خود را کاملاً از دست نمی‌دهد)، تضاد یا کنتراست (که یکی از مهمترین شاخصه‌های باروک است، مانند تضاد در شدت صدا)، تضاد در نغمه‌ی زیر در برابر نغمه‌ی بم، تضاد در ریتمِ کوتاه در برابر کشیده، تضاد در ارکستر در برابر ساز سولو، تضاد در میان قطعه‌های یک سويیت مانند آلماند در برابر کورآنت و ساراباند در برابر ژیگ، تزیینات نت‌های کشیده و گاهاً کوتاه و در آخر فیگورالیسم تشکیل داده است.
ویولون اول، دوم و باس شماره‌دار در دوره‌ی باروک
شروع، گسترش و پایانِ موسیقی باروک
موسیقی باروک را می‌توان به سه بخش باروک اولیه، باروک میانی و باروک متأخر تقسیم کرد و هر بخش را در سه کشور کلیدی این سده یعنی ایتالیا، فرانسه و آلمان پی گرفت. موسیقی باروک از ایتالیا منشأ گرفت و با گسترش کلیسای کاتولیک در سراسر اروپا بسط یافت. تعجبی ندارد که موسیقیدانان ایتالیایی بسیار در اروپا مشهور بودند و دستمزد آن‌ها نیز در دربارهای کشورهای اروپایی از موسیقیدانان محلی بیشتر بود.
کلام در موسیقی قرون وسطی بر موسیقی اولویت داشته است، ولی با گذشت زمان، بافت پولیفونی رفته‌رفته پیچیده‌تر شده، تاجایی که در اواخر رنساس متنِ موسیقی به سختی شنیده می‌شده است؛ از این رو، گروهی به نام کامارتا در شهر ونیز با هدف بازگشت به اصل و کمال موسیقی که از نظر آن‌ها موسیقی دوران امپراطوری روم بود (کلام در جایگاه اول و بعد موسیقی)، سبکی نو ایجاد کردند. این سبک نو که یک خط آوازی کلام‌‌دار، با ریتمی شبیه به گفتار، به علاوه‌ی موسیقیِ همراهی‌کننده تشکیل شده بود، یکی از عوامل پیدایش هارمونی کلاسیک است. در ونیر نیز، کلودیو مونته‌وردی، اولین اپرای موفق که نوشته‌های آن باقی است، اورفئو، را در سال ۱۶۰۷ به سفارش دربار شهرِ مانتوآ نوشت. کمی بعد، در سال ۱۶۳۷، اولین سالن اپرای عمومی در شهر ونیز ساخته شد، اتفاق بزرگی که شانس دیدن اپرا را برای عموم فراهم می‌کرد، زیرا تا پیش از آن، تمام موسیقی‌های والا، تنها برای اشرافزادگان اجرا می‌شد.
در فرانسه نیز که پیش‌تر، ژان-بتیست لولی به طور انحصاری در دربار لویی چهادهم مشغول نوشتن تراژدی‌های فرانسوی بود (۱۶۷۲)- او شمار زیادی باله و کمدی باله به سفارش لویی چهاردهم نوشت- برای نظاره‌ی اپرا می‌بایست تا اواخر قرن هفدهم منتظر ماند. اما در آلمان شرایط به‌گونه‌ای متفاوتی رقم خورد. این کشور که به سبب جنگ ۳۰ ساله (۱۶۱۸-۱۶۴۸) که میان مسیحیان کاتولیک و پروتستان رخ داده‌بود، تقریباً خالی از سکنه شده بود و یک سوم جمعیت آن از بین رفت. از این رو، آلمان بیشتر تحت‌تأثیر ایتالیا در جنوب و فرانسه در شمال قرار داشت؛ اما در باروک متأخر، موسیقی آلمان به لطف باخ و هندل بسیار شکوفا شد. در ایتالیا، ویوالدی و دومینیکو اسکارلاتی، و در فرانسه رامو و کوپرن موسیقی باروک را به اوج خود رساندند و در سال ۱۷۵۰ دوره‌ی باروک با مرگ یکی از شاخص‌ترین آهنگسازانش، یعنی باخِ پدر به پایان می‌رسد.
موسیقی باروک: ژانرها و تحولات
فرم و ژانر های بسیاری در دوره‌ی باروک متولد شدند که آن‌ها را می‌توان به دو دسته‌ی فرمهای آوازی و فرمهای سازی تقسیم کرد. فرمهای آوازی اُپرا، کانتت، اُرَتوریو، کرال را در بر می‌گیرند و فرمهای سازی نیز شامل سوییت رقص، سونات (متفاوت از فرم سونات)، کنسرتو گروسو و کنسرتوی سولیست است. همچنین فرمهای اپرا نیز به دو دسته‌ی اپرا بوفا و اپرا سریا تقسیم می‌شود. اپرا سریا در نقطه‌ی مقابل اپرا بوفا قرار می‌گیرد، چراکه اپرا سریا، داستانی درام و جدی را پی می‌گیرد، اما اپرا بوفا شامل داستانی کمدی است که بیشتر جنبه‌‌ای سرگرم‌کننده دارد. ارتوریو از لحاظ داستانی مانند اپرا سریا است، اما آنچه آن را متمایز می‌سازد، موسیقی مذهبی آن و همچنین نبود آرایه یا دکور است. کرال نیز فرمی مذهبی‌ست که در کلیسای پروتستان توسط گروه همسرایان خوانده و معمولاً با ارگ همراهی می‌شود، اگرچه ریشه‌ی این فرم به دوران رنسانس باز می‌گردد (۱۵۱۷)، اما شکوفایی آن حاصلِ دوران باروک است..
«موسیقی و رقص همواره پیوندی تنگانگ داشته‌اند […] آهنگسازان باروک با الهام از رقص‌های فولک و برخی از رقص‌های اشرافی، موسیقیِ سازی را به نام سوییت رقص به‌وجود آوردند. گرچه تمپو، وزن و ریتم این موومان‌ها با رقص‌هایی مشخص ارتباط داشت، اما نه برای رقص بلکه برای شنیدن طراحی شده بودند». از شناخته‌شده‌ترینِ این موومان‌ها و عضوهای اصلی یک سوییت می‌توان آلماند، کورانت، ساراباند و ژیگ را نام برد. مهمترین و با وقارترین رقص یک سوییت آلماند است (چهار ضربی و سرعت آن این‌گونه توصیف شده: «مانند انسانی که قدم میزند». یک سوییت می‌تواند برای یک ساز تنها (سولو) یا یک ارکستر طراحی شده باشد؛ باخ، رامو، هندل و کوپرن شمار بسیاری سوییت در دوره‌ی خود به رشته‌ی تحریر درآورند.
پویه‌های مهمِ مختلف در یک سوییتِ دانس.
در این سده، سونات به معنی قطعه‌ای سازی است، برخلاف کانتت که قطعه‌ای آوازی را معین می‌کند. سونات از کلمه‌ی ایتالیایی sonare به معنی به‌صدادرآوردن ریشه می‌گیرد. در قرن هفتدهم میلادی، سونات را به دو دسته‌ی سونات برای کلیسا (sonata da Chiesa) که از چهار موومان و سونات تالار (sonata da camera) که از شماری موومان رقص تشکیل شده است، تقسیم می‌کردند. دومینیکو اسکارلاتی بیش از ۵۰۰ سونات برای کلوسن یا هارپسیکورد نوشت. باید بخاطر داشت که «ژانر سونات» با «فرم سونات» که در دوره‌ی کلاسیک تکامل پیدا می‌کند و از دو یا سه موومتن یا پویه تشکیل شده است، متفاوت است.
کنسرتو در موسیقی باروک دو نوع کنسرتو گروسو و کنسرتو سولیست تقسیم می‌شود؛ کنسرتو گروسو در دوره‌ی باروک باقی می‌ماند، اما کنسرتو سولیست تا امروز ادامه و رشد پیدا کرده است. کنسرتو گروسو از یک گروه کوچگ که شامل سه نوازنده‌ی سولیست است به نام concertino و گروه بزرگتر که شامل ارکستر و کنتینوئو می‌شود به نام grosso تشکیل شده است.
کنسرتوی سولیست گفت‌وگوی میان یک نوازنده‌ی و ارکستر است که معمولاً در این دوره شامل سه موومان می‌شود. این ژانر موفقیت خود را مدیون آهنگساز و نوازنده‌ی ویولون و گیتار آنتونیو ویوالدی است که بیش از ۵۰۰ کنسرتو برای سازهای مختلف نوشت که بخش اعظم آن به ویولون اختصاص یافته است (۲۵۵ کنسرتو برای ویولون).
آهنگسازان دوره باروک
موسیقی‌شناسان و متخصصان این دوره را عموما این دوره را در کشورهای ایتالیا، فرانسه، آلمان و انگلسات مورد بررسی قرار می‌دهند چرا که هر یک از این کشورها شیوه‌ی آهنگسازی و استیلیستیک مختص به خود را داراست.از این رو ما هم معرفی آهنگسازان مهم این دوره را به همین تقسیمبندی انجام می‌دهیم:
جدول آهنگسازان مهم دوره باروک (در پایین، تاریخ ساخت قطعات و رخداد‌ها مهم)
آهنگسازان قرن هفدهم میلادی (گزیده):
ایتالیا
کلودیو مونته وردی (۱۵۶۷ -۱۶۴۳) Claudio Monteverdi
جویانی پائولو سیما (۱۵۷۰-۱۶۲۲) Giovanni Paola Cima
مارک آنتوآن شرپانتیه (۱۶۴۳-۱۷۰۴) Charpaniter Marc Antoin
مارین مارای (۱۶۵۶-۱۷۲۸)
ژان فیلیپ رامو (۱۷۵۹-۱۶۸۳)
Marin Marais
قطعات برتر موسیقی باروک
ویدئو زیر گزیده‌ی از قطعات این دوره می‌باشند. برای درک بهتر آثار هرکدام از این آثار خوانش زندگی‌نامه‌ي آهنگساز مربوطه بسیار مفید خواهد بود. زندگی‌نامه‌‌های آهنگسازان و همچنین نگاه دقیق‌تری به آثارشان به مرور در وبسایت ایران موزیکولوژی منتشر خواهد شد.
0:00:00 Telemann – Viola Concerto in G Major: I. Largo 0:03:36 Telemann – Viola Concerto in G Major: II. Allegro 0:06:48 Telemann – Viola Concerto in G Major: III. Andante 0:11:34 Telemann – Viola Concerto in G Major: IV. Presto Giovanni Antonioni, viola Warmia Symphony Orchestra, Silvano Frontalini 0:14:46 Bach – Keyboard Concerto No. 2 in E Major, BWV 1053: I. No tempo indication 0:22:43 Bach – Keyboard Concerto No. 2 in E Major, BWV 1053: II. Siciliano 0:28:06 Bach – Keyboard Concerto No. 2 in E Major, BWV 1053: III. Allegro Stanislav Soloviev, piano Metamorphose String Orchestra, Pavel Lyubomudrov 0:33:58 Vivaldi – Strings Concerto in G Minor, RV 152: I. Allegro molto 0:35:56 Vivaldi – Strings Concerto in G Minor, RV 152: II. Andante molto 0:37:46 Vivaldi – Strings Concerto in G Minor, RV 152: III. Allegro molto Kaunas Chamber Orchestra, Marek Tracz 0:39:39 Vivaldi – Concerto for Two Cellos in G minor, RV 531: I. Allegro 0:43:44 Vivaldi – Concerto for Two Cellos in G minor, RV 531: II. Largo 0:46:26 Vivaldi – Concerto for Two Cellos in G minor, RV 531: III. Allegro Orchestra da Camera Fiorentina, Giuseppe Lanzetta Andrea Nannoli, Elida Pali, cellos 0:50:07 Vivaldi – The Four Seasons, Concerto No. 4 in F Minor, RV 297 “Winter”: I. Allegro non molto 0:53:34 Vivaldi – The Four Seasons, Concerto No. 4 in F Minor, RV 297 “Winter”: II. Largo 0:55:46
Vivaldi – The Four Seasons, Concerto No. 4 in F Minor, RV 297 “Winter”: III. Allegro, Lento Orchestra da Camera Fiorentina, Giuseppe Lanzetta Christiane Edinger, violin 0:59:24 Bach – 15 Inventions, BWV 772-786: No. 9 in F Minor 1:01:35 Bach – 15 Inventions, BWV 772-786: No. 7 in E Minor 1:04:12 Bach – 15 Inventions, BWV 772-786: No. 2 in C Minor (Arr. for Two Cellos) Mr & Mrs Cello 1:07:17 Bach – Partita No. 2 in C Minor, BWV 826: II. Allemande 1:12:21 Bach – Partita No. 2 in C Minor, BWV 826: IV. Sarabande 1:16:00 Bach – Partita No. 2 in C Minor, BWV 826: V. Rondeau (Arr. for Piano) Benedetta Iardella 1:17:33 Scarlatti – Sonata in D Minor, Kk. 1 – Benedetta Iardella 1:19:44 Bach/Marcello – Concerto No. 3 (After Alessandro Marcello’s Concerto for Oboe and Strings) in D Minor, BWV 974: I. — 1:22:45 Bach/Marcello – Concerto No. 3 (After Alessandro Marcello’s Concerto for Oboe and Strings) in D Minor, BWV 974: II. Adagio Vadim Chaimovich 1:27:32 Bach – Orchestral Suite No. 3 in D Major, BWV 1068: II. Air on the G String – Metamorphose String Orchestra, Pavel Lyubomudrov 1:33:07 Bach-Gounod – Ave Maria, CG 89° – Metamorphose String Orchestra, Pavel Lyubomudrov 1:37:51 Corelli – Concerto Grosso No. 1 in D Major, Op. 6: I. Largo 1:40:48 Corelli – Concerto Grosso No. 1 in D Major, Op. 6: II. Allegro 1:44:25 Corelli – Concerto Grosso No. 1 in D Major, Op. 6: III. Largo 1:48:22 Corelli – Concerto Grosso No. 1 in D Major, Op. 6: IV. Allegro 1:50:12 Corelli – Concerto Grosso No. 1 in D Major, Op. 6: V. Allegro Kiev Chamber Orchestra, Liviu Buiuc 1:52:32 Pachelbel – Canon and Gigue in D Major: Canon (Arr. for Piano) – Harrison Sheckler 1:55:38 Bach – The Well-Tempered Clavier, Book 1, BWV 846: Prelude in C Major – Harrison Sheckler 1:58:11 Handel – Xerxes, HWV 40: Ombra Mai Fu (Largo) (Arr. for Piano) – Harrison Sheckler
کتاب‌شناسی
Chorier, J. (2006). Musique Baroque. Retrieved 10 20, 2020, from Introducuion à la Musique Classique: http://classic-intro.net/introductionalamusique/baroque1.html
Michels, U. (1990). Guide illustré de la Musique. (D. C. Gribenski, Trans.) Paris: Fayard.
در این مقاله، دو نسخه از سوئیت شماره 2 ویلنسل اثر یوهان سباستیان باخ، متعلق به دیرن الکسانیان و ژولیوس کلنگل با یکدیگر مقایسه، و به نسبت نسخه‌ی اصلیِ دست‌نویس نیز اعتبارسنجی شده است. این پژوهش، با اهداف بنیادین واکاوی تفاوت‌ها، اصالت‌سنجی و مناسب‌تر بودن برای نوازنده، دست به بررسی اجزای متفاوت این دو نسخه زده است. آرشه‌گذاری‌ها، انگشت‌گذاری‌ها، دینامیک و تمپو اصلی‌ترین مولفه‌های مورد بررسی قرارگرفته‌شده در این پژوهش هستند. آنچه در انتها به آن خواهیم رسید، پس از واکاوی نسخه‌های الکسانیان و کلنگل، معتبرتر بودن نسخه‌ی الکسانیان به نسبت کلنگل است.
سمبولیسم چیست؟ در فرهنگها (علیخصوص نشانهشناسی آمریکا)، نماد را برگرفته از واژه فرانسوی (Symbole) میدانند. سمبولیسم و نمادگرایی به معنی عام، استفاده از نماد و
یک پاسخ
خیلی ممنون