پروتن Pérotin

پروتن (Perotin یا Perotinus) از اولین آهنگسازانیست که نامش در تاریخ موسیقی به‌جا مانده است. ‌با‌وجود اسناد کمی که از زندگی او در دست داریم، موسیقی‌شناسان تاریخ تولد و فوت او را بین سال‌های ۱۱۶۰ تا ۱۲۳۰ میلادی (قرون وسطا) تخمین‌ می‌زنند. پروتن نقش بسزایی در تکامل موسیقی پلی‌فونی داشته و از او به عنوان اولین آهنگساز شناخته شده‌ای که برای سه یا چهار خط آوازی، موسیقی نگاشته است، یاد می‌شود.

درباره‌ی زندگی پروتن

پروتن در کلیسای نوتردام مقام بالایی داشته است. در بعضی منابع اشاره شده که او به همراه لئونن (Leonin یا Leoninus) سرپرست گروه همسرایان کلیسای نوتردام بوده‌اند. درباره زندگی پروتن اطلاعات زیادی در دسترس نیست، تمام آنچه که ما درباره او می‌دانیم شامل: نام، نام بعضی از آثار و دستاوردهای اصلی او هستند. این اطلاعات از دو رساله به دست ما رسیده که اولین رساله توسط فیلسوف انگلیسی و تئوریسین موسیقی جان‌اف گارلند (John of Garland) در دانشگاه پاریس در یک‌چهارم دوم قرن ۱۳ نوشته شده‌است و رساله دوم از دانش‌آموز انگلیسی که در اواخر صده‌ی سیزدهم میلادی در دانشگاه پاریس مشغول به تحصیل بوده‌است. این رساله، بعدها به نام رساله آنونیموس چهارم (Anonymous IV) مشهور شد چراکه این رساله، چهارمین رساله‌ای بود که بدون نام نویسنده‌اش در مجموعه ی رساله‌های چارلز ادموند هندرید کوسه ماکر(Charles Edmond Henride Coussemake (موسیقی شناس و مردم شناس آلمانی ١٨٠۵-١٨٧۶) جای می‌گرفت.

آنونیموس چهارم  پروتن را استاد (magister peritinus – perotin the master) خطاب کرده و این لقب در رساله گارلند  هم تکرار شده است. این لقب به این معناست که پروتن ،مانند همکار خود لئونن، به درجه استاد هنر (magisteartium) رسیده و نیز اجازه‌ی  تدریس در پاریس را داشته است.

فعالیت‌ها

آنونیموس چهارم خلق رپرتوار نوتردام  را به لئونن و پروتن نسبت می‌دهد اما بی گمان نسل‌های متمادی از خوانندگان و موسیقیدانان به صورت دسته جمعی این رپرتوار را پیش برده اند. همچنین او در رساله خود لئونن را نویسنده کتاب بزرگ ارگانوم یا همان کتاب مستطاب ارگانوم(Magnus Libre Organi) می‌داند. این کتاب مجموعه‌ای از خط‌های تک خوانی سرودهایی در سبک پاسخ خوانی هستند که به شکل آوازهای دوصدایی ثبت و برای جشن های مهم مذهبی در نظر گرفته شده‌اند. آنونیموس چهارم اشاره می‌کند که پروتن کتاب بزرگ ارگانوم را تصحیح نمود و جمله‌واره یا کلائوسولا‌هایی (Clausula) بر آن افزود. (کلائوسولا یا همان جمله واره بخشی از اورگانوم است که در طی آن آهنگساز یا خواننده هجا یا واژه ای از سرود را برمی گیرد و با کادانسی جمله را تمام می‌کند. در ارگانوم‌ها مجموعه ای از این کلائوسولاها قرار دارد، آهنگسازان می‌توانستند گونه‌های موجود را با کلائوسولاهای‌ تازه عوض کنند).

اکثر کلائوسولاهایی که پروتن جایگزین و یا اضافه نمود در سبک دسکانت (Discant) هستند. بیش از ۵۰۰ کلائوسولا در دست نوشته‌های مختلف و در ارگانوم‌های گوناگون ثبت شده است که بعضی از کلائوسولاهای کوتاه بی شک کار شاگردان لئونن و پروتن هستند اما احتمال داده می شود حجم بسیار زیادی از کلائوسولاها را پروتن به تنهایی نوشته باشد.

اورگانوم های پروتن

بنابر اطلاعاتی که آنونیموس چهارم ثبت کرده، پروتن ارگانوم‌هایی سه صدایی (اورگانوم سه تایی یا تریپلوم) و ارگانوم چهار صدایی (ارگانوم چهارتایی – کوادرپلوم) ساخته است.

(اورگانوم دو صدایی : اورگانوم دوتایی – دوپلوم نامیده میشد.)

در این تریپلوم‌ها و کوادروپلوم‌ها خط بالایی این قطعه جمله‌هایی را در مدی ریتمیک می خواند در حالی که خط تنور با نت هایی بسیار کشیده خط بالا را دنبال می کند.

پروتن با استفاده از ابزارهایی مانند تکرار، جمله‌هایی پیوسته و متنوع می نوشت. او گاهی در حالی که ملودی خط‌های دیگر تغییر می‌کرد جمله‌ای را در یک خط آوازی تکرار می کرد و یا جمله ای را در یک خط آوازی با کوکی متفاوت تکرار می کرد. یکی از مشخصه‌های آثار او تکرار جمله‌ها در خط آوازی دیگری است.

به این شکل گرد تبادل خط آوازی (Voice Exchange) می گویند که در طی آن خط‌های آوازی، جمله هایشان را با هم رد و بدل می کنند.

پروتن و همکارانش با استفاده از روش های مختلف، آثار پلی فونیک بلندی خلق می کردند. این آثار با وجود اینکه کارکردی شبیه به آثار پیشینیان داشتند، از آفریده‌های لئونن و هم عصرانش مفصل تر بودند.

ارگانوم های پروتن که پیچیده ترین ساختار موسیقی‌های دوران را داشت از باشکوه‌ترین نمونه‌های موسیقی دوران خود هستند.

آثار به جای مانده از پروتن

آنونیموس چهارم، چهار قطعه را به پروتن نسبت می‌دهد. دو قطعه چهار صدایی (اورگانوم چهار تایی) با نام‌های ویدرونت (Viderunt omns) (یکی از تنظیم های این قطعه به پروتن نسبت داده شده است) و سدرونت (Sederunt) و همچنین ارگانوم های سه صدایی (سه تایی) چون آله لویای پوسویی (Alleluia Posui Adiutorium  آله لویای شنودگاه) و آله لویای ناتیویتاس (Alleluia Nativitas آله لویای تولد مسیح).

او همچنین کندوکتوس‌هایی (Conductus) سه صدایی چون سالواتوریس هودیه (Salvatoris Hodie به معنای منجی روز) و کندوکتوس هایی دو صدایی چون سیگیلوم سمی پاتریس (Dum sigillum summi patris به معنای آن گاه که مهر پدر آسمانی) و بسیاری کندوکتوس های مونوفونیک چون بئاتا ویسکرا (Beata Viscera به معنای اولاد خجسته) را آفریده است.

(کندوکتوس: ترانه ای جدی در قرون وسطا که به صورت منوفونیک یا پلی فونیک و همراه با متنی موزون اجرا میشد.)

پروتن تنظیم چهار صدایی سرود ویدرونت را به درخواست اسقف پاریس در سال ۱۹۹۸ برای روز کریسمس نوشت و اثر دیگر او سدرونت برای روز سن استفن (St. Stephen’s day) ، ۲۶ دسامبر، روز بعد از کریسمس، سال ١٩٩٩ نوشته شده است. موسیقی پروتن مانند موسیقی لئونن و معاصران گمنام آنها تحت عنوان مدرسه نوتردام گروه بندی شده اند.

موسیقی پروتن از فرانسه به تمام کشورهای غربی منتقل شد جایی که در قرن ۱۴ میلادی دوباره خوانده و تقلید شد.

نویسنده: غزل شجاع

کتاب شناسی

کیمی ین، ر.(1390). درک و دریافت موسیقی. (ح. یاسینی، مترجم) تهران: نشر چشمه

برک هلدبور، ج. پیتر. گراوت، دانلد جی. پالیسکا، کلاود و.(1396) تاریخ موسیقی غرب. (گامران غبرایی، مترجم) تهران: انتشارات کتاب سرای نیک

Britannica, Pérotin, [4/20/2021] https://www.britannica.com/biography/Perotin

Yourdictionary, Pérotin, [4/15/2021] https://biography.yourdictionary.com/perotin