جستجو
این کادر جستجو را ببندید.
موسیقی در دوران ایلخانیان | فخرالدین ابراهیم عراقی همدانی
موسیقی در دوران ایلخانیان | فخرالدین ابراهیم عراقی همدانی

موسیقی در دوران ایلخانیان | فخرالدین ابراهیم عراقی همدانی

فهرست مطالب

موسيقي در تمامي ادوار ايران در جريان بوده اما كاركرد هاي آن متفاوت بوده است. يكي از ادواري كه داراي اهميت مي‌باشد، عصر حمله مغول و ايجاد حكومت ايلخانان است. با مطالعه و تحليل آثار و اسناد تاريخي، ادبي، سياسي، هنري و… مي توانيم تحليلي واضح‌تر و طبقه‌بندي شده‌تر از موسیقی در دوران ایلخانیان داشته باشيم.

نویسنده: سروش ترکمن

عصر مغول در ايران از سال 616 ه.ق آغاز مي شود و به سال 756 ه.ق پايان مي يابد.اين دوره 140 ساله قابل تقسيم به دو دوره است:
1-دوره اي كه از سال 616 ه.ق ، يعني شروع حمله چنگيز به ايران ،آغاز مي شود و به سال 651 ه.ق كه سال حركت هلاكو به سوي اين سرزمين است خاتمه مي يابد.
2-دوره اي كه از سال 651 ه.ق ،يعني سال حركت هلاكو به ايران آغاز مي شود و به انجام كار انوشيروان در سال 756 ه.ق پايان مي پذيرد.))(صفحه 5 تا 7-مسائل عصر ایلخانان-مرتضوی)
همپوشاني تاريخ زندگاني عراقي با عصر مغول به خصوص در دوره دوم از سال 651 ه.ق يعني سال حركت هلاكو به ايران كه مبدا تاريخ تشكيل حكومت ايلخاني محسوب ميشود تا سال 688 ه.ق كه سال وفات عراقيست ( 35 تا 78 سالگي ) ،داراي اهميت است.

اين مقاله از نوع تحقيق كيفي است و روش تحقيق تحليل محتواي كليات عراقي شامل (قصايد – مقطعات-تركيبات-ترجيعات-غزليات-رباعيات-عشاق نامه يا ده نامه-لمعات- اصطلاحات تصوف) و با مقايسه منابع تاريخي و ادبي و عارفاني است.در مورد موسيقي دوران ايلخاني ،در تاريخ موسيقي ايران نوشته حسن مشحون مختصري آورده شده و خيلي دقيق بيان نشده است و تنها نام عراقي به عنوان شاعر اين دوره ذكر شده است.مقاله اي تحت عنوان« موسيقي و شيخ صفي الدين اردبيلي در دوران ايلخاني در كتاب صفوة الصفا » نوشته آقاي سيد حسين ميثمي در نشريه هنر هاي زيبا –هنر هاي نمايشي و موسيقي-دوره 25-شماره 1-بهار 1399 نكات قابل اهميتي از موسيقي دوره ايلخاني بخصوص موسيقي در خانقاه ها بيان مي كنند.
تلاش مي شود كه با تحليل آثارعراقي جنبه‌هاي موسيقايي آن دوران مورد مطالعه قرار گيرد.

فخرالدین ابراهیم عراقی همدانی (610-688 ه.ق)

شیخ فخرالدین ابراهیم پسر بزرگ مهر پسر عبدالغفار کمیجانی یا فخرالدین عراقی کمیجانی از شاعران و عارفان و نویسندگان صوفی ادب فارسی در سده هفتم هجری است. بنا به پژوهش سعید نفیسی (کلیات عراقی –انتشارات سنایی-چاپ چهارم) زادروز عراقي در كميجان ،سال 610 ه.ق است و وفات آن در سال 688 ه.ق در دمشق است.

موسیقی در دوران ایلخانیان | فخرالدین ابراهیم عراقی همدانی
موسیقی در دوران ایلخانیان | فخرالدین ابراهیم عراقی همدانی

در سن كودكي قرآن را حفظ كرده و به نوعي خوب مي خوانده كه از جمله اهل همدان شيفته آواز او بودند و بعد از آن به تحصيل علوم اشتغال نموده و در سن 17 سالگي به جايي رسيده كه در يكي از مدارس همدان بافاده مشغول گشته است. سپس به هندوستان مي رود و مريد شيخ بهاء الدين زكريا مي شود .در كتاب معروف هفت اقليم نوشته امين احمد رازي در فصل مخصوص به همدان آورده است كه وقتي عراقي به هندوستان رفت و مريد بهاء الدين زكريا گشت ،عراقي را ار بقيه جدا ساخت و در خلوت نشاند و چون يك دهه از چله او گذشت اين غزل را گفته‌است.

نخستين باده كندر جام كردند ز چشم مست ساقي وام كردند

و هميشه آنرا با آواز بلند مي خوانده و مي گريسته،چون طريقه ايشان در خلوت ذكر و مراقبه بود جمعي آنرا از روي انكار به شيخ رسانيده اند،شيخ زكريا فرمود شما ها را ازين ها منعست ،او را منعي نيست و بعد از چند روزي يكي از مقربان شيخ را گذر بخرابات افتاد ،شنيد كه اين غزل را خراباتيان با چنگ و چغانه مي گويند. پس مي توان فهميد كه عراقي جايگاه بالاتري نسبت به ديگران داشته است.عراقي بعد از رفتن به مكه به جانب روم حركت كرد و به صحبت شيخ صدرالدين قونيوي و در خدمت او استماع فصوص نمود و لمعات را در آنجا نوشت و معين الدين پروانه كه از امراي عظام و والي روم بود ،مريد وي گشته ،براي او خانقاهي بساخت و شيخ در آنجا بحسن قوال ميلي بهم رسانيده ودر قونو روم با مولانا جلال ادين مصاحبت داشت و اشعاري در خانقاه آنجا به يادگار گذاشت ،چنانكه مطلع از آن جمله است:
ساز طرب عشق چه داند كه چه سازست كز زخمه اونه فلك اندر تك و تازست

و پس از مرگ والي روم به مصر رفت و سلطان مصر نيز مريد او گرديد و به او لقب شيخ الشيوخ را داد و از آنجا به شام رفت و تا پايان عمر در آنجا بماند و درگذشت.

تصوف در دوران ایلخانان ایران بسیار اهمیت دارد.مدارک مهمی که از این دوره در دست است حاکی از وسعت زمینه تصوف و کثرت عده صوفیان در اکناف قلمرو ایلخانی و وجود خانقاه و متصوفه و توجه خالصانه و اظهار ارادت وزرای ایرانی ایلخانان نسبت به مشایخ و بزرگان تصوف می باشد.(همان)
اسامی استخراج شده برخی خانقاه های دوره ایلخانی از سه منبع مکاتبات رشیدی و تاریخ غازانی و کتاب صفوة الصفا ابن بزاز:
1-خانقاه پادشاه سعید غازان خان در بلده بغداد (غازان خان مشروط بر اینکه در این خانقاه به درس عوارف العارف ابوحفص عمر السهروردی باشد و مرید او گردند.)
2-غازان خان در تبریز در موضع شنب ابواب البر بنا نهاد که شامل بود بر گنبد عالی و مسجد و مدارس و خانقاه و دارالسیاده و رصد و دارالشفا و بیت الکتب و بیت القانون و حوض خانه و گرمابه سبیل و غیر ها (غازانی –صفحه 209)
3- در ولایت همدان در حدود سفید کوه در دیه بوزنجرد خانقاهی معتبر (غازانی صفحه 215) .
در کتاب درگزین تا کاشان نوشته آقای دکتر پرویز اذکائی در سه صفحه از این کتاب نام خانقاهی که در بوزنجرد همدان وجود داشته می آورد.«واز اینجا به منزل (بوزنجرد) می رسد،جایی که غازان خان خانقاهی بزرگ ساخت.» و این مطلب این را می رساند عراقی در مدتی که در همدان بوده به احتمال زیاد در خانقاه همدان مشغول تصوف بوده است.
4-حافظ ابرو در ذیل برجامع التواریخ رشیدی در ذکر عمارت شهر سلطانیه و بنای قلعه آن از خانقاه سلطانیه نام برده است.
5-در مکتوب چهل و پنجم از مکاتبات رشیدی که بر شیخ صفی الدین اردبیلی قدس سره نوشته است. حواله‌ای از جنب خواجه رشیدالدین به جهت خانقاه شیخ صفی الدین مسطور است. درین وقت بجهت خانقاه مخدومی که مطرح انوار هدایت و مظهر اسرار ولایت است اندک وجه‌ی بر ولایت مذکور حواله رفته تا در لیلة المیلاد رسول الله صلی الله علیه و سلم سماطی سازند و اعیان جمهور و صدور اردبیل حاضر گردانند و سماعی صوفیانه بفرمایند و عندالفراغ این درویش دلریش را بدعای خیر یاد کنند و مفضل حوالات مذکوره بر حاصل املاک غازانی و رشیدی ملکی و ضمانی که ملکی حلال و مالی بی وبالست حوالت رفته است بدین موجب.(صفحه 268-269-مکاتبات رشیدی)

در کتاب حبیب السیر نوشته خواندمیر از خانقاه هایی که غازان خان ساخته تا حدودی نام برده است.
غزان خان هم در آن اوان متصل به آن بقعه رفیعه و دیگر بقاع نقاع تعمیر نمود برین موجب:
مسجد جامع ،مدرسه شافعیه،مدرسه حنفیه، خانقاه، دارالسیاده…..و در خانقاه شیخ وپیش نماز و باورچی خادم….تعیین کرده ….و شرط کرد که در خانقاه هر بامداد و شابنگاه فقرا و مساکین را آش دهند و در ماهی دو نوبت متصوفه وخوانندگان جمع آمده خوانندگی و سماع کنند و در آن روزجهت ایشان اطعمه و حلاوا پزند و فرمود که….در لیالی جمعه در مسجد جامع ومدارس و خانقاه حلوا پخته و به ساکنان آن بقاع دهند….پوشیده نماند که عمارت آن پادشاه خجسته صفات منحصر در بقاع مذکوره نبود بلکه در اطراف ممالک محروسه مواضع دیگر نیز تعمیر نموده شهراوجان و خانقاه همدان از آن جمله است و در ایام دولت آن پادشاه عالی همت و به موجب فرمان او در جمع قری و قصبات ولایات عراقین و فارس وکرمان وآذربایجان حمامات ومیاجد و خوانق ساختند. (حبیب السیر –جلد3-صفحه189-188)
در صفوة الصفا ابن بزار از آمدن شیخ صفی الدین اردبیلی به تبریز و نزول او به خانقاه رشیدیه یاد شده است: «حکایت دام برکته گفت که چون شیخ قدس سره در تبریز به خانقاه رشیدیه که در عمارتست به التماس وزیر غیاث الدین نزول فرموده بود»
با توجه به اینکه خاندان مغول فقط به تصرف کردن یک شهر فکر می کرد و اغلب با دین و خانقاه ها کاری نداشت، موسیقی این دوران به خصوص با تشکیل حکومت ایلخانی به کارکرد خانقاهی سپرده شد و حتی مورد حمایت پادشاهان و وزرای آنان قرار گرفت.
با توجه به اینکه در این پژوهش قصد داریم اصطلاحات موسیقایی این دوران را از آثار عراقی استخراج کنیم ،از مقاله آقای دکتر سید حسین میثمی تحت عنوان «موسیقی و شیخ صفی الدین اردبیلی در دوران ایلخانی در کتاب صفوة الصفا» است ،با تحلیل و مقایسه از واژگان تعریف شده بهره ببریم و علاوه بر آن از به مطلب تازه ای رسیدیم آن را بیان کنیم.
در مقاله دکتر سید حسین میثمی که در بالا عنوان آن بیان شد از سه جنبه مهم موسیقایی کتاب صفوة الصفا شامل سماع ،قوالی، قوالان نام می برد .
سماع در این کتاب به معنای رقص عرفانی حاصل از وجودی بوده که توسط موسیقی و شعر صورت می گرفته است. برای سماع از سه مرتبه ی عام ،خاص و اخص در نظر گرفته است .
قوالی خواندنی بر قالب های شعری همچون قول و غزل بوده است.در این مقاله به این موضوع اشاره شده که شاعران این غزل ها همگی عطار و مولوی بوده اند و با توجه به زمان طولانی سماع ها ظاهرا این غزل ها مکررا خوانده می شدند و خصلت تکرار پذیری داشته اند.به همین دلیل احتمالا ملودی به صورت بداهه تغییرات اندکی داشته است.با توجه به وزن های عروضی مختلف احتمالا سماع های مختلفی در ادوار ایقاعی مختلف وجود داشته است .با توجه تکرار «گفته» برای خواندن ها می توان حدس زد که «گفته» که احتمالا ریشه ی ترکی داشته به عنوان اصطلاحی تخصصی در این دوران به کار می رفته است .
قوالان از شان های مختلف اجتماعی برخوردار بودند و می توان آنها را به سه دسته درباری ،خانقاهی و مردمی طبقه بندی کرد.قوالان خانقاهی هم در زمینه ی نواختن نی دست داشتند و هم در گویندگی (خواندن به نظم) و از مباحث مربوطه می توان دریافت که بقیه ساز ها در خانقاه جایگاهی نداشته ، حتی مورد بی مهری شیخ صفی نیز بوده است.از فحوای مطالب چنین برمی آید که به قوالان خانقاهی و مدعو برای مراسم های سماع انعامی داده می شده است .این انعام گاهی دینار(پول زر) و گاه خرقه بوده است. (نتیجه ازارائه شده در مقاله دکتر سید حسین میثمی که ذکر عنوان آن بیان شد)

شرح موسیقی در آثار عراقی:

1-کلمه نغمه

در ابیاتی از غزلیات عراقی از کلمه نغمه استفاده شده است که در زیر آورده شده است:

ساز طرب عشق که داند که چه ساز است؟ کز زخمه آن نه فلک اندر تک و تاز است
آورد به یک زخمه ،جهان را همه ،در رقص خود جان و جهان نغمه آن پرده نواز است

خوش نغمه ای است نغمه مرغان صبح دم خوش نعره ای است نعره مستان صبحگاه
وقتی خوش است و مرغ دل ار نغمه ای زند زیبد،که باز شد در بستان صبحگاه

باده حدیث جانان ، باقی همه حکایت نغمه خروش مستان دیگر همه فسانه

پیش سلیمان چو مور تحفه ای آرم ملخ ممجلس داود را نغمه طنین ذباب
(بیتی از قصاید )

چون نغمه بلبل ز پی گل شنوی گل گفته بود هر چه زبلبل شنوی
(بیتی از رباعیات)

نغمه ارغنون ناله من بامدادان به ارغوان برسان

(بیتی از قطعات)

همه عالم صدای نغمه اوست که شنید این چنین صدای دراز؟
(بیتی از ترجیعات)

ذوق لذت شناس شاهد باز کرده در عشق نغمه ها آغاز
(عشاق نامه-فصل دوم)

مطربا، نغمه حزین بردار یک زمانم دماغ جان تر دار
(عشاق نامه-فصل پنج)

از نه آهنگ خرده عشاق نغمه ای گو، ز پرده عشاق
(عشاق نامه-فصل پنج)

در لمعه هجدهم عراقی از لمعات او به حالات اجرای موسیقی پرداخته شده است:
عاشق با بود و نابود آرمیده بود و در خلوتخانه شهود آسوده، هنوز روی معشوق ندیده که نغمه کن-او را از خواب عدم برانگیخت، از سماع آن نغمه او را وجدی ظاهر گشت.از آن وجد وجودی یافت ،ذوق آن نغمه در سرش افتاد.عشق شوری در نهاد ما نهاد.
عشق مستولی شد ، سکون ظاهر و باطن رابترانه: ان المحب لمن یهواه زوار، روان برقص و حرکت درآورد تا ابدالابدین نه آن نغمه منقضی شود و نه آن رقص منقرض، چه مطلوب نامتناهی است.

۲-کلمه قول

چو در سماع، عراقی حدیث دوست شنید بجای خرقه به قوال جان توان انداخت

ور مرا عشوه کمترک دادی قول او استوار داشتمی
(بیتی از غزلیات)

فروغ آن جمال عین عاشق را که عالمش نام نهی نوری داد،تا بدان نور آن جمال بدید ،چه او را جز بدونتوان دید که : لا تحمل عطا یاهم الا مطایاهم.عاشق چون لذت شهود یافت ،ذوق وجود بخشید،زمزمه قول ((کن)) بشنید،رقص کنان بر در میخانه عشق دوید و می گفت: رباعیة.
(لمعه دوم از لمعات)

پس عاشق دایم در رقص و حرکت مشغول است، اگر چه بصورت ساکن نماید. وتری الجبال تحسبها جامدة و هی تمر مر السحاب، خود چگونه ساکن تواند بود؟ که هر ذره از ذرات کاینات را محرک اوست، چه هر ذره کلمه است و هر کلمه را اسمی و هر اسم را زبانی دیگر است و هر زبانی را قولی دیگر و هر قولی را از محب سمعی ،چون نیک بشنوی قایل و سامع را یکی یابی که: السماع
طیر یطیر من الحق الی الحق ؛ جنید با شبلی قدس سرهما عتاب کرد ،گفت: سری که مادرسردابها پنهان می گفتیم تو بر سر منبر آشکارا کردی ، شبلی گفت : انااقل و انا اسمع و هل فی الدارین غیری؟
(لمعه هجدهم از لمعات)

۳-کلمه ترانه:

ساقی شراب داده هر لحظه جام دیگر مطرب سرود گفته هر دم دگر ترانه

در رساله اصطلاحات عراقی در مطلب دوم-در اسامئی که میان عاشق و معشوق مشترک و دایر است و در اسمی اطلاق خصوصیت ندارد ولیکن از روی معانی گاهی خصوصیت گیرند و گاه نگیرند، کلمه ترانه به معنی آئین محبت آورده شده است.

اسامی سازها:

1- ساز چغانه و چنگ و رباب:
در جام باده دیده عکس جمال ساقی و آواز او شنوده از زخمه چغانه

در رساله اصطلاحات در مورد اصطلاح دست زدن تعریفی ارائه کرده است:
دست زدن: محافظت و مراقبت وقت را گویند، باقی ساز ها را از چنگ و رباب و غیر آن از روی کل بر این قیاس کنند و دقیق نظر را رسد که هر یکی را علی الانفراد به معنی کشد.

در عشاق نامه عراقی فصل پنجم آن در بیتی از اصطلاح پرده عشاق سخن می گوید:

از نه آهنگ خرده عشاق نغمه ای گو ز پرده عشاق

نتیجه | موسیقی در دوران ایلخانیان | فخرالدین ابراهیم عراقی همدانی

بررسی موسیقی در آثار عراقی که مقارن با دوران حکومت ایلخانی است می تواند این مطالب را بازگو کند:
1-جایگاه و کارکرد موسیقی در این دوره بیشتر خانقاه ها بوده است.
2-ساز ها در خانقاه ها متفاوت بوده است .در این پژوهش نام ساز های چنگ ، رباب و چغانه از محتوا استخراج شد.
3- کلمه قول از در دو جا استخراج شد یکی در لمعه دوم از زمزمه قول شنیدن گفته است و دیگری لمعه هجدهم که آمده است چه هر ذره کلمه است و هر کلمه را اسمی و هر اسم را زبانی دیگر است و هر زبانی را قولی دیگر و هر قولی را از محب سمعی ،چون نیک بشنوی قایل و سامع را یکی یابی که: السماع.
که انگار قول مرحله ای از مراحل سماع است.

4- در عشاق نامه –فصل پنجم اصطلاح پرده عشاق آمد که احتمال می رود از پرده گردانی آن روزگار باشد.در رساله الادوار صفی الدین ارموی (درگذشته 693ه.ق) که مقارن با همین دوران بوده از ادوار عشاق نام می برد که احتمالی که ذکر شد را قوی می‌کند.
5-در بیتی کلمه ترانه آورده شده است که امکان این را می دهد علاوه بر قول و غزل ،ترانه هم در این دوران وجود داشته باشد.اما از جزئیات آن مطلبی نیست.
6-در بیتی از غزلیات عراقی اهمیت و جایگاه والا نوازنده را بیان می کند:
آورد به یک زخمه، جهان را همه ،در رقص خود جان و جهان نغمه آن پرده نواز است
و نکته ی دیگر که قابل برداشت است ، اصطلاح پرده نواز می باشد که شاید به کسی که سازی را می نواخته ،پرده نواز می‌گفتند.
در پایان این نکته را می توان بیان کرد که با توجه به کارکرد موسیقی این دوران که در خانقاه ها خود را به شکلی حفظ کرده در مواردی باهم اشتراکی دارد و همین طور تفاوتی. امید آن است که با پژوهش بیشتر بتوان از جزئیات موسیقی این دوران با خبر شد.

نویسنده: سروش ترکمان
دانشجو کارشناسی ارشد رشته اتنوموزیکولوژی ،دانشگاه هنر تهران

منابع و مراجع | موسیقی در دوران ایلخانیان | فخرالدین ابراهیم عراقی همدانی

1-تاریخ جهان گشای جوینی-عطا ملک جوینی –به تصحیح محمد قزوینی-انتشارات نگاه -1399
2-تاریخ ایران کمبریج-جلد پنجم (قسمت دوم)-مغولان-ترجمه دکتر تیمور قادری –ناشر مهتاب-ابرسفید-1397
3-شهر،سیاست و اقتصاد در عهد ایلخانان –سید ابوالفضل رضوی-انتشارات امیرکبیر-1398
4-چنگیزخان –ب.ولادیمیرتسف-ترجمه شیرین بیانی-انشارات اساطیر-1395
5-درگزین تا کاشان-دکتر پرویز اذکایی-سوره تماشا-1392
6-جستجو در تصوف ایران-دکتر عبدالحسین زرین کوب-انتشارات امیر کبیر-1379
7-مسائل عصر ایلخانان-دکتر منوچهر مرتضوی-انتشارات موقوفات دکتر محمود افشار -1385
8-هنر ایلخانی و تیموری-امبرتو شراتو ،ارنست گروبه-ترجمه دکتر یعقوب آژند-انتشارات مولی-1391
9-فارسیان در برابر مغولان-دکتر عبدالرسول خیراندیش-انتشارات آبادبوم-1394
10-تاریخ حبیب السیر-در چهار جلد-خواندمیر-ناشر خیام-1380
11-تاریخ مبارک غازانی –رشیدالدین فضل الله همدانی-1358
12-لمعات عراقی-با مقدمه محمد خواجوی-انتشارات مولی-1363
13-روضه الصفا-تالیف محمد بن خاوند شاه بلخی-انتشارات علمی-1372
14-کتاب صفوة الصفا- ابن بزاز اردبیلی.
15-مقاله موسیقی و شیخ صفی ادین اردبیلی در دوران ایلخانی در کتاب صفوة الصفا-دکتر سید حسین میثمی –نشریه هنر های زیبا- هنر های نمایشی و موسیقی-دوره 25-شماره 1-بهار 1399
16-موسیقی در دوره صفوی-دکتر سید حسین میثمی-فرهنگستان هنر-1397

1/5 - (1 امتیاز)
مطالب مرتبط

گوسانی در موسیقی ملّی ایران

تاریخ گوسانی در ایران | از هخامنشیان تا اشکانیان و ساسانیان «گوسانی» که بعدها واژه‌ی «خنیاگری» جایگزین آن شد یکی از بخش‌های مهم موسیقی ملّی

آزاده، پهلوان‌بانوی موسیقی ایران

آزاده، پهلوان‌بانوی موسیقی ایران

آزاده یا آزادوار، مطرح‌ترین موسیقی‌دان زن در دوره‌ی ساسانی است که داستان عشق «بهرام گور» به او آنچنان پُرآوازه شد که تا قرن‌های متمادی از

کتاب موسیقی

جدیدترین کتاب های موسیقی
را از ما بخواهید!

وارد لینک صفحه فروشگاه کتاب ایران‌موزیکولوژی (دکمه پایین) شوید تا از جدیدترین و بهترین عنوان های کتاب دیدن فرمایید.